مرقد شیخ‌الاسلام، شیخ احمد جام پس از مرگ او در سال 536 هجری قمری/ 1141 میلادی ساخته شده است. به هر صورت، نخستین قدم ساخت این بنا در تربت جام تا سال 633 قمری/ 1236 میلادی برنداشته شده بود. در همین سال بود که بانیِ ناشناخته‌ای سرمایۀ ساخت گنبد این بنا را که پشت ایوان پنهان مانده بود، متقبل شد. با فرض اینکه این کار حدود پانزده سال پس از یورش مغول به ایران شروع شد، حدس بر این است که فرد بانی، مغولی غیر مسلمان، یا مسلمانی در خدمت مغولان بوده است.
از آنجایی که طراحی گنبد نمایانگر حکمفرمایان متعدد ایران –ایلخانان مغول (1254–1335)، تیموریان سنی‌مذهب (1381–1506) و شیعیان صفوی (1501–1722) – است، تا کنون به عنوان حوزۀ علمیه، خانقاه صوفیان، مسجد یا اثری هنری از آن استفاده کرده‌اند. حامیان برجسته‌ای مانند تیمور لنگ، فاتح ترک (متوفی 1405) و شاه عباس بزرگ، شاه مشهور شیعه‌مذهب ایران (متوفی 1629) به این بنا نظر مثبت داشته‌اند. این مجموعۀ هماهنگ معماری و هنری در تربت جام، حیرت‌انگیز است. سبک‌های معماری و تزئینات هنری تربت جام در مناطق دیگر ایران، هند، استانبول و آسیای مرکزی نیز دیده می‌شود.
یکی از نماهای دکوریِ این بنا در تربت جام، حسن معاشرت مذهب سنی و شیعه در دوره‌های حساس تاریخ سیاسی و مذهبی ایران را منعکس می‌کند. تغییر اکثریت جمعیت ایران از تسنن به تشیع در سال 1501 شروع شد، زمانی که اسماعیل، شاه تازه بر تخت نشستۀ این کشور (1501–24) اعلان کرد که زین پس تشیع مذهب رسمی ایران خواهد بود.
ایوان، بخشی مهم معماری ایرانیان شرقی است.
هنر تزئینیِ ایوان این بنا در 88 فوت/ 26 متر و 8 سانتی‌متر کل این بنا نیز وجود دارد. ساخت ایوان حدود سال 763 قمری/ 1361- 62 میلادی به پایان رسید و از 250 سال پیش بدین سو با خرابی‌هایی روبرو شده است که نیاز به مرمت دارد؛ عمدتاً به این دلیل که تشیع گسترش یافت، برخی از مریدان شیخ احمد و حافظان مرقد او به مذهب تشیع گرویدند یا به سرزمین‌های سنی‌نشینی مانند آناتولی عثمانی و هند مغول مهاجرت کردند. همایون، امپراتور مغول (متوفی 1556) و پسرش، جلال‌الدین محمداکبر (متوفی 1605) که خودشان نیز از بازماندگان شیخ احمد جام بودند، نوادگان شیخ را با روی باز پذیرفتند.
ایوان، بخشی مهم معماری ایرانیان شرقی است. اندرو گودارد، پژوهشگر برجستۀ فرانسوی چنین می‌گوید: بر خلاف سنت معماری غرب که گنبد کلیسا بخش مهم و مشرِف آن بود، ایوان بزرگ و مجلل مهم‌ترین بخش مساجد عادی و مساجد جامع در خراسان است. به راستی، ایوان نور امیدی در دل مسافران و حاجیان می‌افکند.
شاه عباس (1587–1629) را با تعصبش می‌شناسند، با اینکه کسانی که در برابرشان متعصب بود لزوماً سنی‌مذهب نبودند. او در سال 1022 قمری/ 1613–14 میلادی دستور نصب تزئیناتی را بر این ایوان صادر کرد. داستان سخاوت او بر کتیبه‌ای ( با خط ثلث زیبایی) نوشته و بر بالای ایوان نصب شده است. این کتیبه به طرفداران او یادآوری می‌کند که برای دوام پادشاهیش (خلد الله ملکه) دعا کنند. در پایین ایوان آیاتی از سورۀ مُلک نوشته شده است. بازسازی و تزئین ایوان به موادی ویژه، استادکاران چیره‌دست و هزینه‌ای گزاف نیاز دارد.
چرا شاه عباس به پیر سنی‌مذهب و مرقد او افتخار می‌کرد؟ گزارشات تاریخی پاسخی به این سؤال نمی‌دهند.
افسانه‌های فراوانی در تربت جام وجود دارند در مورد اینکه چرا شاه متعصب شیعه دستور ساخت مرقد فردی سنی‌مذهب را داد. داستانی مشهور این است که شاه عباس به صورتی معجزه‌وار دریافته بود که پیر مدفون در تربت جام (شیخ احمد جام) شیعه است!
