سفره‌ی نوروز، قصه‌ی هزارساله‌ی بدخشان

ژوبین احمدی

نوروز، جشن باستانی و یکی از کهن‌ترین و قدیمی‌ترین آیین‌های به‌جا مانده از دوران باستان است که در بسیاری از کشورهای حوزه‌ی فرهنگی فارسی‌زبان—از جمله افغانستان، ایران، تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، و بخش‌هایی از هند، پاکستان، ترکیه، عراق و سوریه—جشن گرفته می‌شود.

اولین روز بهار، یعنی نخستین روز ماه حمل، به عنوان نوروز جشن گرفته می‌شود. «نوروز» به معنای «روز نو» یا آغاز سال جدید است و هم‌زمان با اعتدال بهاری فرامی‌رسد، زمانی که طول روز و شب برابر می‌شود. نوروز در فرهنگ زردشتی و اساطیر ایران باستان جایگاه ویژه‌ای دارد و گفته می‌شود جمشید، پادشاه اسطوره‌ای ایران، آن را بنیان نهاده است.

بر پایه‌ی شاهنامه فردوسی و روایات کهن، نوروز نخستین بار توسط جمشید پایه‌گذاری شد. روایت است که در این روز، جمشید تخت خود را به آسمان برد و خورشید بر آن تابید. مردم با دیدن این منظره شادمان شدند و این روز را جشن گرفتند. نوروز نماد پیروزی روشنایی بر تاریکی، گرما بر سرما و زندگی بر مرگ است.

نوروز به عنوان یکی از جشن‌های ملی، از سوی یونسکو به عنوان میراث فرهنگی ناملموس جهانی ثبت شده و سازمان ملل متحد، ۲۱ مارس را به عنوان روز جهانی نوروز به رسمیت شناخته است. این جشن پیوندی است میان طبیعت، فرهنگ و سنت‌های کهن ملت‌های مختلف، و یکی از مهم‌ترین آیین‌های سالانه در گستره‌ی جغرافیای حوزه‌ی تمدن ایران به شمار می‌آید. نوروز نه‌تنها نماد بهار و طبیعت، بلکه بیانگر تاریخ، هویت و پیوند فرهنگی مردمان این سرزمین است.

در افغانستان، نوروز از دیرباز تا امروز با شکوه و شکفتی گرامی داشته می‌شود، جز در دو دوره‌ی حاکمیت طالبان—نخستین بار و اکنون—که تجلیل آن از سوی دولت حاکم ممنوع شده است. با این حال، نوروز ریشه در فرهنگ و سنت‌های مردم این سرزمین دارد و در دل آن‌ها زنده است.

حوزه‌های تجلیل نوروز

نوروز در مناطق متعددی از جهان با آیین‌های خاص جشن گرفته می‌شود. از جمله:

۱. ایران – با گسترده‌ترین آیین‌ها مانند هفت‌سین، چهارشنبه‌سوری، و سیزده‌بدر.
۲. افغانستان – به‌ویژه در شهرهایی چون کابل، بلخ، بدخشان، مزارشریف و هرات.
۳. تاجیکستان – با برنامه‌های سنتی، مسابقات ورزشی و نمایش‌های فرهنگی.
۴. ازبکستان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان – کشورهای آسیای مرکزی با نوروز به‌عنوان جشن ملی.
۵. آذربایجان و بخش‌هایی از ترکیه – با آتش‌بازی و موسیقی سنتی.
۶. کردستان (ایران، عراق، ترکیه، سوریه) – با روشن‌کردن آتش و جشن‌های خیابانی.
۷. پاکستان و هند – به‌ویژه میان پارسیان و برخی جوامع مسلمان.

نوروز در بدخشان

نوروز از جمله جشن‌های دوره‌ی آریایی‌هاست که تا امروز، در بدخشان تقریباً بدون تغییر ماهیت، جشن گرفته می‌شود. نخستین روز ماه حمل به عنوان نوروز گرامی داشته می‌شود. زنان و دختران جوان خانه‌تکانی می‌کنند تا ناپاکی‌ها و اندوه سال گذشته را از خانه و دل بزدایند و با پاکی و طراوت به استقبال سال نو بروند.

مردان، زنان و کودکان لباس‌های نو تهیه می‌کنند به این نیت که سال نو را با عافیت و زیبایی همانند لباس نو آغاز کنند. در این روز، جشن‌های محلی با موسیقی و آواز برگزار می‌شود. نواختن دنبوره، دف، طبله و رباب همراه با رقص محلی، فضای جشن را به اوج می‌رساند.

شعرجنگی یکی از آیین‌های رایج نوروز است. جوانان به دو گروه تقسیم می‌شوند، داوری تعیین می‌شود، و هر گروه باید با آخرین حرف بیت داور شعر بسراید. گروهی که نتواند پاسخ دهد، بازنده است. شب‌ها نیز مردان گرد هم می‌آیند و شاهنامه‌خوانی می‌کنند.

یکی از مهم‌ترین آیین‌ها، جشن سمنک است. زنان در ماه حوت سمنک می‌گذارند تا با آغاز ماه حمل آماده شود. دختران جوان برای آماده‌سازی آن گرد هم می‌آیند. پیش از آن‌که سمنک سنگ زده شود، دختری چنتاری از میان آن بالا می‌کشد. اگر جفت باشد، نوید ازدواج در آن سال است، اگر تاق باشد، نشانه‌ی ماندن در تجرد.

دختران با شور بسیار سبزی سمنک را آماده می‌کنند و زنان بزرگ، آن را هفت‌بار سنگ می‌زنند. در بدخشان، سمنک به دو نوع پخته می‌شود: سمنک حلوایی و سمنک کلچه‌ای، که هر دو طعمی خاص دارند.

پس از آماده‌سازی غذا، دختران جمع می‌شوند، خوراک می‌خورند و سپس برای «گل‌گردانی» یا «سبزه‌لُغَت» به دشت‌ها، کوه‌ها و کنار دریا می‌روند تا از هوای بهاری بهره‌مند شوند. مردان نیز برای استنشاق هوای تازه به مناطق دوردست رفته و به شکار حیوانات یا ماهیگیری می‌پردازند. زنان نیز سبزی برای سبزی‌پلو شب‌های نوروز جمع‌آوری می‌کنند.

هفت‌میوه از نوشیدنی‌های مهم این روز است. شب نوروز با میوه‌های خشک چون زردآلو، پسته، چهارمغز، بادام، سنجد، کشمش و آلبالو آماده می‌شود و صبح بین خویشان و همسایگان تقسیم می‌گردد.

دید و بازدید میان اقوام رایج است. مردم به خانه‌ی هم می‌روند، از سمنک و هفت‌میوه بهره می‌برند و کودکان عیدی می‌گیرند. دختران به دیدار تازه‌عروس‌ها می‌روند.

بازی‌های محلی مانند بزکشی، کشتی، مسابقات پهلوانی، چرخ‌فلک و تخم‌بازی از سرگرمی‌های نوروز هستند.

«روز دهقان» در بدخشان، با توجه به جمعیت کشاورز، اهمیت بسیاری دارد. در این روز زمین شخم زده می‌شود، آش و نان خیرات می‌کنند تا سالی پر خیر و برکت داشته باشند.

با وجود محدودیت‌های شدید رژیم حاکم، مردم بدخشان همچنان با شکوه نوروز را گرامی می‌دارند. این جشن در بدخشان بیش از ده روز ادامه می‌یابد، و مردم با این باور که سالی نیکو در پیش دارند، با خوشحالی به پیشواز سال نو می‌روند.