شکوفایی موسیقی در عصر تیموریان هرات

به مناسبت زادروز امیر علی شیر نوایی

 علاقه‌مندی امیر تیمور گورگانی به هنر، تاثیر فراوانی به بازمانده‌گانش گذاشت. او خودش حامی هنر و‌ هنرمند بود، وی از آغاز سلطنتش در صدد گردآوری‌ هنرمندان در سمرقند شد و هر سرزمینی‌ را که تسخیر می‌کرد هنرمندانش را به سمرقند کوچ‌ می‌داد، تا در آن‌جا از آن‌ها به خوبی حمایت و پشتیبانی کند. و این میراث با تمام قوت به فرزندان و‌ نواسه‌های او رسید، تا این‌ که طرح ایجاد مکتب هرات توسط فرزندان و‌ نوه‌های او عملی شد. مکتب هرات در گستره‌ی فرهنگ خراسان که افغانستان امروزی وارث برحق آن است، شکل گرفت و در این مکتب به انواعی از هنرها پرداخته شد و یکی از هنرهای فاخری که به شکوفایی و تعالی رسید موسیقی بود.

شاه‌رخ در زمان‌ حیات پدرش حکم‌ران هرات و نواحی اطراف آن بود. او در ساحه‌ی تحت حکمرانی خویش مرکز مهم فرهنگی به وجود آورد که صنعت‌گران و‌ هنرمندان را در این حوزه تشویق و حمایت می‌کرد. پس از تخت‌نشینی شاه‌رخ در سال ۸۰۷ هجری قمری دربار او در هرات مرکز بزرگی از تجمعی هنرمندان گشت. درست در همین موقع موسیقی‌دان بزرگ خراسانی عبدالقادر مراغی‌ پا در قلمرو شاه‌رخ گذاشت و یک‌بار دیگر وارد حکمروایی تیموریان شد. خوافی در توصیف مراغی که در آن عصر از توانایی و‌ نبوغ خاصی برخوردار بوده چنین می‌نویسد: « چنان که صاحب غنا و الحان بود و در انواع فضیل و کمال ذوفنون بود، فضل بسیار داشت و قاری بی‌نظیر بود و شعر خوب گفتی و خط نیکو نوشتی و در علم موسیقی سرآمد ادوار بود.» مراغی با نوشتن سه کتاب مهم در حوزه‌ی موسیقی چون جامع الالحان، مقاصدالالحان‌ و کنزالالحان که این کتابش بعدها مفقود گردیده به تمامی مباحث نظری موسیقی و سازشناسی پرداخته است که نشان دهنده‌ی شکوفایی دربار شاه‌رخ است. دراین عصر تمامی شهزاده‌گان علاقه و ارادتی به موسیقی و موسیقی‌دان و هنرمند داشتند و خود نیز در فراگیری هنر می‌کوشیدند.

امیر علی‌شیر نوایی که خود نیز شاعر و موسیقی‌دان بزرگی بود در ( مجالس النفایس، ص125) در مورد هنر دوستی بایسنغر چنین می‌نویسد:«پادشاهی خوش‌طبع و سخی و هنرپرور بود و چندان خطاط و نقاش و سازنده [موسیقی­دان] و گویندۀ بی‌نظیر به تربیت او در نشو و نما آمده‌اند که در زمان هیچ پادشاه معلوم نیست که پیدا شده باشند.» بایسنغر که از علاقه‌مندان و شیفته‌گان خواجه یوسف اندکانی بود و او را در دربار خویش نگه داشته و حمایت می‌کرد روزی سلطان ابراهیم بن شاه‌رخ که حاکم شیراز بود، ذریعه‌‌ی نامه‌ از بایسنغر می‌خواهد تا یوسف اندکانی را به دربار‌ او‌ بفرستد، چون او‌ نیز لحن داوودی‌ او را در مطربی می‌پسندید و سخت شیفته‌ی او شده بود و حتا صدهزار دینار نقد فرستاد تا اندکانی را تحویل دهد و میرزا بایسنغر که خود شاعر توانایی نیز بود در جواب نامه‌ی برادرش سلطان ابراهیم این بیت را نوشته فرستاد:

ما یوسف خود نمی‌فروشیم

تو سیم سیاه خود نگه‌دار

پس از آن نیز در زمان سلطنت سلطان حسین بایقرا موسیقی به تکامل خود ادامه داده و‌ به اوج‌ شکوفایی اش می‌رسد که بدون شک‌ درین عصر از سعی و‌ تلاش امیر خرمند علی‌شیر‌ نوایی‌ نمی‌شود چشم پوشی‌ کرد، او در برپایی مجالس با شکوه و گردآوری هنرمندان نقش اساسی داشته است، چنان‌ که در کتاب بدیع الوقایع چنین آمده است: « در اواخر سال ۸۹۷ هجری قمری فراشان چابک در پیش ایوان کیوان منزلت آن عمارت غیرت طارم افلاک شامیان‌های اطلس زرنگار و سایه‌بان‌های زربفت شب‌اندوز نمودار تولج اللیل فی النهار مثل سپهر دوار برافروختند. از خواننده‌ها حافظ بصیر و حافظ میر و حافظ حسن علی و حافظ حاجی و حافظ سلطان محمود عیشی و شاه محمد خواننده و سیه‌چۀ خواننده و حافظ اوبهی و حافظ تربتی و حافظ چراغ دان و از سازنده‌ها استاد حسن نایی و استاد قل‌ محمد عودی و استاد حسن بلبلانی و استاد سید احمد غجکی و استاد علی کوچک طنبوری را در آن مجلس حاضر ساختند…» این خود نشان دهنده‌ی علاقه‌‌ی امیر دانشمند به موسیقی و اهالی هنر است که دوره‌ی سلطان حسین بایقرا را نسبت به سایر شهزاده‌گان تیموری برتری می‌دهد.

هنرمندانی ‌که‌ در آن عصر فعالیت بیشتر داشتند و مورد لطف امیر علی‌ شیر نوایی و دربار قرار می‌گرفتند در منابع تاریخی از کسانی چون « عبدالله که نیکو قانون می‌نواخته، مولانا بنایی که در علم موسیقی و ساختن تصنیف استاد بوده، خواجه عبدالله صدر که مدتی در دیوان وزارت مسئولیت دولتی داشته و قانون می‌نو‌اخته است، استاد قل محمد غژک می‌نواخته است و شاگردان بسیاری داشته است، و هم‌چنین اسامی هنرمندان دیگری که در این عرصه فعالیت داشته چون حافظ قزاق، میرک‌ زعفران، استاد شاه قلی، استاد سید احمد،استاد حسین، استاد شیخ نایی، مولانا محمد جامی (برادر عبدالرحمن جامی)، خواجه یوسف برهان که امیر علی شیر نوایی موسیقی را نزد او آموخته ، خورشید خانم بزم‌آرا خواجه محمد کنکر، میر محمد کابلی، مولانا سایلی، پهلوان محمد ابوسعید و یک تعداد دیگر یاد شده است، این‌ها بخشی از هنرمندانی اند که در آن عصر در هرات و در دربار تیموریان هرات فعالیت گسترده داشتند.

امیرعلی‌شیر نوایی که خود موسیقی را نزد خواجه برهان آموخته بود تصانیف‌ زیادی در موسیقی ساخته است که بخش‌های از آن هنوز هم در موسیقی ترکمنی اجرا می‌شود. موسیقی دوره‌ی تیموری که برای فرهنگ‌ها و مناطق همجوار الگو و نمونه محسوب می‌شد، پس از ضعف سیاسی تیموریان هرات به فروپاشی انجامید و‌ هنرمندان آن به هر گوشه و‌ کنار پراگنده شدند. و این عصر طلایی تیموریان هرات به تاریخ پیوست، دیگر هیچ‌گاهی آن شگوفایی موسیقی در خراسان دی‌روز و‌ افغانستان امروزی تکرار نشد.