نوروز، جشن زایش دوباره و ایستادگی حافظه

ژاله پنجشیری

جشن نوروز، از کهن‌ترین و ماندگارترین میراث‌های ناملموس بشری‌ست. جشنی که هزاران سال پیش از ما آغاز شده و امروز، همچنان در میان ملت‌هایی که حافظه‌ی تاریخی‌شان را فراموش نکرده‌اند، زنده است. نوروز با آغاز بهار، در نخستین روز ماه حمل، نه‌تنها طراوت طبیعت را با خود می‌آورد، بلکه نوید زندگی دوباره است. آیینی که در ایران، افغانستان، تاجیکستان، و بخش‌هایی از ازبکستان، ترکمنستان، آذربایجان، عراق و دیگر مناطق، با شکوه خاص خود برگزار می‌شود و هر سال، چهره‌ای از پیوند مردم با خاک، آسمان، و امید را به نمایش می‌گذارد.

در افغانستان، نوروز همواره در میانه‌ی کشاکش‌های فکری، مذهبی و سیاسی، جایگاه ویژه‌ای داشته است. برخی، این جشن را برخاسته از باورها و فرهنگ‌های پیش از اسلام می‌دانند و تلاش کرده‌اند آن را کمرنگ و فراموش‌شده جلوه دهند؛ با این‌حال، نوروز، فراتر از بحث‌های دینی و سیاسی، با زندگی مردم گره خورده. آیینی که در دل رنج و سال‌های سنگین جنگ، تبعید، و سانسور، باز هم زنده مانده و نسل به نسل، در حافظه‌ی جمعی این سرزمین حفظ شده است.

بلخ باستان، که در تاریخ با عنوان «ام البلاد» شناخته می‌شود، هنوز هم میزبان اصلی نوروز در افغانستان است. مراسم «میله‌ی گل سرخ» در شهر مزار شریف، جایگزینِ رسمی جشن نوروز شد—تلاشی سیاسی که در دوران ظاهر شاه، برای کاهش بُرد تاریخی و فرهنگی نوروز صورت گرفت. اما مردم، همچنان با برافراشتن ژنده در مزار منسوب به حضرت علی (رض)، این جشن را به رسم گذشته برگزار می‌کنند. تلاش‌های بعدی برای جایگزینی نوروز با مناسبت‌هایی چون «روز دهقان» نیز نتوانست جایگاه نوروز را در میان مردم کم‌رنگ سازد. این جشن، در حافظه‌ی مردم ماند و با همان صلابت ادامه یافت.

نوروز، در خانه‌های مردم، با سفره‌ی هفت‌سین، نذر سمنک، هفت‌میوه، و غذاهای نوروزی زنده است. زنان و مردان، به نشانه‌ی آغاز سال، به دامان طبیعت می‌روند، سبزه می‌کارند و در سایه‌ی درختان، با ترانه و شعر و روایت، بهار را خوش‌آمد می‌گویند. در سال‌های اخیر، به لطف رسانه‌ها و به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی، آیین‌های فراموش‌شده‌ای چون شب یلدا، چهارشنبه‌سوری و نوروز، دوباره جان گرفته‌اند و با آگاهی و شور بیشتر، تجلیل می‌شوند.

نوروز در ۸ مهر ۱۳۸۸، به عنوان میراث مشترک ملت‌های حوزه‌ی نوروزستان، در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد. اما در چهار سال گذشته، با بازگشت دوباره‌ی طالبان، تجلیل رسمی این روز در افغانستان ممنوع اعلام شده است. رخصتی رسمی اول حمل لغو گردید و جشن گرفتن، به جرم بدل شد. این البته اتفاق تازه‌ای نبود؛ در دوره‌ی پیشین طالبان نیز نوروز ممنوع شده بود. اما مردم، نه با فرمان، که با دل خود زندگی می‌کنند. نوروز، در همین سال‌های ممنوعیت، باشکوه‌تر از پیش برگزار شد. چون در طول تاریخ، نه قدرت، نه جنگ، نه سانسور، هیچ‌کدام نتوانسته‌اند این آیین را از دل مردم پاک کنند.

نوروز، صرفاً یک جشن نیست. نشانه‌ای‌ست از پایداری، از زنده بودن، از ایستادگی. و به همین دلیل، نه طالبان و نه هیچ قدرت دیگری، نمی‌تواند آن را خاموش کند. نوروز، حافظه‌ای‌ست که مردم هر سال، آن را از نو زنده می‌کنند—در خانه‌ها، در دل‌ها، در امید به بازگشت بهار.