نویسنده: شیرین بیانی
نفج و نیروی تشیّع در این عهد
باتوجه به مذهب تشیّع امیرعلیشیر نوائی، وزیر بانفود و قدرتمند و باتوجه به شیعه‌بودن سلطان‌حسین بایقرا، می‌توان دریافت که این مذهب در اوج بوده است. به‌ویژه نفود نیروی حکومت شیعی مذهب سربداری که این دوحکومت ازسویی در همسایگی یکدیگر به‌سر می‌بردند و ازسوی‌دیگر رقیب بودند. تشیّع دراین عهد درقالب مشرب‌های صوفیانه نیز کاملاً مشهود بود.
سلطان‌حسین بایقرا که به این مذهب گرویده بود، در اشعار خود «حسینی» تخلّص می‌نمود و در خطبه و سکه نام دوازده امام وارد گردید. ولی پس‌از چندی کشش و کوشش سنی مذهبان که دست به اقدامات شدید یازیدند، سرانجام توفیق نصیب آنان شد و سکه‌ای ضرب گردید که نام «بهبود» برآن نهادند و نام دوازده امام از روی آن حذف گردید. چندی بعد با اضمحلال حکومت سربداری توسط تیمورگورکانی این‌مسئله بسیار ضعیف شد.
چهارتن از مهم‌ترین چهره‌های مشهور زمان: در دوران سلطان‌حسین بایقرا «چهار ستاره درخشان، یعنی امیرعلیشیرنوائی (وزیر)، نورالدین جامی (شاعر)، سلطان علی مشهدی (خوشنویس) و کمال‌الدین بهزاد (نقاش – مینیاتوریست) نورافشانی می‌کنند. نتیجه چنانکه گفته شد هرات درسال ۸۷۳ ه. پایتخت سلطان‌حسین بایقرا گردید و از این زمان تا تاریخ درگذشت وی به‌سال ۹۱۱ه. یعنی حدود سی‌وهشت سال، هرات باوجود فرازو‌نشیب‌های بسیار، یکی‌از بهترین شهرهای ایران – افغانستان بوده است.
و اینک نمونه‌هایی دیگر از مشاهیر دانش:
تاریخ‌نگاری: این فن و هنر دراین زمان اهمیت فوق‌العاده یافت. محمّد بن خواند شاه بن محمود، معروف به میرخواند(۸۲۷- ۹۰۳ه.) مورخ معروف اغلب درهرات می‌زیست. نام کتاب مهم وی «روضه الصّفا فی سیره الانبیاء و الملوک و الخلفا» و شامل هفت جلد است. دیگر از نمونه‌های این شخصیت‌ها غیاث‌الدین بن همام‌الدین بن محمد، معروف به خواندمیر، متوفی به‌سال۹۹۱ه. مولف کتاب «حبیب‌السیر» است. این دو خویشاوند بوده‌اند.
دیگر کمال‌الدّین عبدالرزّاق سمرقندی (۸۱۶-۸۸۷ه.) صاحب کتاب «مطلع السعدین و مجمع‌البحرین» که آخرین فصل این کتاب درباره این سلطان و اقدامات مفیدش می‌باشد. دیگری کمال‌الدین حسین واعظ کاشانی سبزواری متوفی به‌سال ۹۱۰ه. صاحب کتاب «اخلاق محسنی» که آن‌را به سلطان تقدیم داشته است. دیگر «روضه الجنات فی اوصاف مدینه هرات» نوشته معین‌الدین محمد اسفزاری زمچی که آن‌را به‌سال ۸۷۵ه. تدوین نموده است.
ادبیّات: هرچند دراین دوره با ورود لغات تُرکی و مغولی در زبان فارسی، می‌بایست مقداری آشفتگی در نحوه ادبیات رخ داده باشد، معهذا این هنر راه خود را به نحو احسن پیمود. مهم‌ترین شاعر این زمان عبدالرحمن‌جامی است که در سراسر ایران شهرت داشته و دارد. او صوفی و مرید شاگرد بهاءالدین نقشبندی، مؤسس طریقت نقشبندیه (۸۷۷-۸۹۷ه.) نیز بوده است. یکی‌از کتاب‌های معروف وی بهارستان به تقلیدی سعدی نگاشته شده. از وی سه دیوان و هفت مثنوی به‌نام «هفت‌اورنگ» نیز باقی است و مهم‌تر از همه «نفحات الانس» شامل زندگی‌نامه ۶۱۴ تن از عرفا می‌باشد و بخش اعظم آن به‌سال ۸۸۳ه. نگاشته شده است. سبک شعر از دوران پیش کمی ساده‌تر گردید و اشعار اغلب رنگ‌وبوی صوفیانه داشت.
دیگر مولانا جلال الدین ابویزید پورانی، روحانی و صوفی که بیش‌از ۹۰ سال عمر کرده، به‌سال ۸۶۳ه. وفات یافته و سلطان‌حسین بایقرا بر سرمزارش آرامگاه زیبایی برقرار کرده است. گذشته از آن‌ها باید تذکره‌الشعراء متعلق به دولتشاه بن علاءالدوله بختیار سمرقندی (۸۹۶ یا ۹۰۰) را به‌شمار آوریم که از مهم‌ترین کتاب‌ها در نوع خود می‌باشد.
دیگر خواجه مؤید دیوانه، و چند ادیب دیگر رانام می‌برم. سلطان‌حسین بایقرا نیز در زمره شعرا باید به شمار آید. او «حسینی» تخلص می‌کرد.
خوشنویسی: این هنر در اوج بوده است که مهترین دلیل آن توسعه کتابخانه‌های بزرگ و معتبر شهر، به‌خصوص کتابخانه عظیم امیرعلیشیرنوایی است که بحث آن خواهد آمد.
مهم‌ترین خوشنویس و خطاط سلطان علی مشهدی است که به‌سال ۹۲۶ه. وفات یافته است. او در شیوه خط نستعلیق شهره بوده و شکوفایی این خط از آن وی بوده است. و دیگر مولانا محمد و خواجه میرک و مولانا مجنون خطاط می‌باشند.
نقاشی: دراین دوره هنر نقّاشی در رأس سایر هنرها قرار داشته است. مکتبی به‌نام «مکتب هرات» ایجاد گردیده و در رأس همه نقاشان و مینیاتوریست‌ها کمال‌الدین بهزاد (۸۵۴-۹۴۲ه.) بوده است. مورّخین او را «استاد» می‌نامیدند. بهزاد در هرات زاده شد و درهمان شهر بدرود حیات گفت.
دیگر مولانا حاج محمّد نقاش و دیگر قاسمعلی از شاگردان بهزاد می‌باشند.
امیر علیشیرنوایی: وزیر دانشمند و ادیب این سلطان که از مفاخر فرهنگی این دوره به‌شمار می‌رود. او شعر می‌سرود و موسیقی‌دان بود. مهم‌ترین کتاب‌های فارسی وی عبارتند‌از: دیوان غزلیات، به تقلید از حافظ با تخلّص «فانی». این کتاب تاریخ ۹۰۲ه. را دارا می‌باشد. دیگر تاریخ «ملوک عجم و انبیاء و حکما» از نوع تاریخ‌های عمومی. دولتشاه سمرقندی می‌نویسند وی: «در اول شباب ذواللسانین شد و در شیوه ترکی صاحب فن گردید». و اغلب کتاب‌های وی به این زبان نگاشته شده است.
نخستین آن‌ها، کتاب تاریخ ادبیات به زبان ترکی جغتایی «مجالس النفائس» نام دارد که به‌گونه «خمسه نظامی» سروده شده است.
دراین زمان موسیقی پیشرفت فراوان نمود.
دوتن از مشاهیر فن و هنر موسیقی این زمان یکی قلی محمّد بود که به «شیخ نای» شهرت داشت. و دیگری «حسین عودی» که در کنار وزیر به‌کار مشغول بودند. دراین عهد به موسیقی‌دانان نیز «استاد» گفته می‌شد. این وزیر به موسیقی علاقه فراوان داشت و از این علم بهره‌مند بود.
امیرعلیشیرنوایی شیعه مذهب و صوفی بود و صوفیان را محترم و عزیز می‌شمرد.
از دوران پرتب و تاب صوفی‌گری نیز یکی همین دوره بوده است. ازجمله صوفیان معروف این زمان مولانا بنائی و شیخ‌الدین محمّد الدجاجی ملقب به میر برهنه بوده است.
میرخواند درکتاب ارزشمند خود «روضه الصفا» حدود صدتن از اعاظم دانشمندان و روحانیان و هنرمندان را برمی‌شمارد که درمیان آنان متجاوز از هشتاد تن ادیب و هنرمند بوده‌اند.
در مباحث پیش درباره آنان فهرست‌وار ذکری شده که اغلب به این وزیر نزدیک بودند.
امیرعلیشیرنوایی کتابخانه‌ای معتبر در شهر هرات تأسیس نموده بود که از نقاط گوناگون تخریب شده، حین نبردها، کتاب‌ها و آلات و ادوات علمی و هنری دراین محل گردآوری گردیده بود.
گذشته از آن، آلات و ادوات علمی و هنری گوناگونی در کتابخانه گردآمده بود که به تعبیر امروزی «موزه‌ای» به‌شمار می‌رفت. و با کتابخانه سلطنتی هرات برابری می‌نمود.
ابنیه و آثار این وزیر: یکی از مهم‌ترین آن‌ها بنای مجموعه ابنیه‌ای بود «درکنار مجموعه بناهای سلطان‌حسین بایقرا که با آن پهلو می‌زد». این‌گونه:
۱-مسجدجامع که از مهم‌ترین بناهای هرات است.۲-دارالشفا که در آن پزشکان حاذق مشغول مداوای بیماران بودند.۳-مدرسه اخلاصیه در برابر دارالشفا، دارای باغ بزرگ که علمای مشهور و به‌قول منابع «طلبات» در آن به آسودگی مشغول تحصیل بودند. ۴-خانقاه اخلاصیه، در جوار مدرسه و در نزدیکی دارالشفا که در آن همه روز به فقرا طعام داده می‌شد و نیز انواع لباس و غیره. ۵-باغ‌ها و بوستان‌ّها: هریک از بناهای یاد شده دارای باغی پرگل و درخت؛ و اغلب نادر بودند. ۶-ابنه و آثار دیگر و مرمت بناهای متروک.
امیر علیشیرنوایی حدود ۱۰۰ تن را نام می‌برد که دراین مجموعه از ابنیه مشغول کار بودند.۷-کتابخانه: این کتابخانه با کتابخانه سلطنتی رقابت می‌کرد. هنرمندان بزرگی چون سلطان علی مشهدی، جامی و بهزاد و خواندمیر در آن گرد می‌آمدند.
نتیجه آنکه: امیرعلیشیرنوایی، ادیب، مورّخ و موسیقی‌دان و شاعری توانا بود. این وزیر نه‌تنها سیاستمداری هوشمند و بزرگ و آبادانی دوستی کم‌نظیر، بلکه هنرمندی پرآوازه بود. سلطان او را ابتدا «شهردار بزرگ» خود نمود و سپس «ریاست دیوان اعلی» را در اختیار وی گذاشت.
خلاصه‌آنکه «زمانی‌که نبردهای خانمانسور داخلی و خارجی، توان ایران – افغانستان را سلب کرده بود، فرهیختگان پس‌از چنگیز گرفتار مغولان تیموری شدند. شگفت‌آنکه این‌زمان ازجمله بالاترین دانش‌ّها، زیباترین تمدن‌ها و مهم‌ترین فرهنگ‌ها به دنیا عرضه گردید که هرات یکی‌از خاستگاه‌های این فرهنگ و تمدن بود.
یادداشت: مجله نیمروز به همکاری انستیتوت مطالعات استراتژیک افغانستان در اقدامی ارزشمند، شماره‌ی اخیر ویژه نامه خود را به شهر تاریخی هرات اختصاص داده است. این ویژه نامه شامل مجموعه‌ای از مقالات، گفتگوها و یادداشت ها از اساتید، پژوهشگران و نویسندگان برجسته است که به بررسی ابعاد مختلف هرات، از جمله تاریخ، فرهنگ، سیاست، و جامعه شناسی این شهر می‌پردازد. برای دانلود نسخه‌ی الکترونیکِ «شکوهِ هرات»، این لینک را دریابید.
هرات در عهد ایلخانی، آل کرت و تیموری؛ بخش اول
هرات در عهد ایلخانی، آل کرت و تیموری؛ بخش دوم
Notice: Undefined offset: 0 in /home/radionowrrr/public_html/wp-content/themes/nrfaizi/single.php on line 336
Notice: Trying to get property 'term_id' of non-object in /home/radionowrrr/public_html/wp-content/themes/nrfaizi/single.php on line 336