تبارشناسی یهودیان هرات

سید طیب جواد (سفیر پیشین افغانستان در امریکا، انگلستان، روسیه، برازیل، مکزیکو، آرژانتین، کلمبیا و ایرلند)

آیا یهودیان هرات مهاجران مشهدی تباراند؟

یک یهودی هراتی به‌نام بن‌امین (بنیامین) فرزند حکم (راب) حضرت جانی، با فارسی شکسته و لهجۀ شسته و رفته هرات، ماجرای غم‌انگیز فرار خانواده‌اش یک‌جا با شماری‌از یهودیان از هرات به مشهد را با تصویرپردازی بلند، چنین می‌نگارد:

«در عید سایه‌بندان سال 1857 سپاه صفویه از بسیاری گناه ما، هرات را گرفت و به تاریخ پانزدهم شباط( برابر با 28 جنوری 1857) حکم کرد [که] یسراییل خانه‌ها (خانواده‌های یهودی) هرات [را] که از مشهد کوچیده آمده [بودند] و باقی جای‌دار (ساکنان) هرات را کلا مجازات کنند به در (در محل) مصلی [های] سدوم و عموره (مصلی های هرات). ما در نوزدهم شباط ( برابر با اول فبروری 1857) از مصلی سدوم کوچیده و به سختی‌های تمام، زمین و آسمان از خنکی و برف و بارش به هم چسپیده بود و به حال ما غریبان گریه می‌کرد. چندین عاجز غریب طلف (طفل) گدا و پیر از گورسنگی (گرسنگی) و بورهنگی (برهنگی) و زحمت راه و ترس و هول قشون و یابوی زبان نفهم، جان را به حق تسلیم نمودند.»

داستان سفر پر فراز بن امین بسی دراز است تا آن‌که با پای خسته و دل شکسته، نگارنده به مشهد می‌رسد و دوسال بعد که آرامش به هرات بر می‌گردد، دوباره به وطن اش در هرات پس می‌آید. به‌قول خودش «صحت و شالوم (سالم) به هرات می‌رسد و دعا می‌کند که خدای‌تعالی دیگر این هرات را به دوشمن (دشمن) نسپارد.»

آنچه را که در این مختصر من به آن می‌پردازم این است که آیا خانواده بن امین و سایر یهودیان هرات، در اصل از بازماندگان یهودیان مهاجر و پناه‌جو از مشهد و اصفهان‌اند که از ترس حکام متعصب و محتسب صفویان (از 1501 تا 1736) از ایران و به‌دلیل سخت‌گیری و پی‌ورزی حکام کوتاه‌بین صفوی به پیروان سایر ادیان و مذاهب به هرات آمده‌اند یا تاریخ جامعه یهود هرات توشه بسی توانمند و ریشه بسیار ورجاوندتر از این مهاجرت دارد؟

برداشت‌عام آن بوده است که اسناد و بناهایی که قدمت تاریخی جامعه یهود هرات و سرزمین امروزین افغانستان را نشان می‌دهد، نادر است اما این برداشت خام است، اصل گپ این است که بناهای تاریخی و اسناد مذهبی فراوان برای تبیین و تثبیت تاریخ یهودیان هرات وجود داشته اما تاریخ‌نگاری پاکیزه از تعصب و پی‌ورزی، و وارسته از تعلق وابستگی درباره اقوام کوچک و گروه‌های دگراندیش، چه یهودی هرات باشد، چه بودایی بامیان و یا اسماعیلیه بدخشان باشد در کشور ما رویش و پویش شایسته نداشته است. بنا‌های پرشکوه مذهبی گروه‌های اقلیت، بنابر فرودستی اقتصادی و یا سخت‌گیری دینی پوشیده مانده‌اند و اقلیت‌های قومی و دینی معمولاً در تاریخ‌نگاری رسمی از چشم و چراغ افتاده‌اند و اکثراً اقلیت‌ها بیشتر به‌عنوان مهاجر، خارجی، بیگانه و «غیر» معرفی شده‌اند تا مالکان مشترک تاریخ و تمدن خانه و منطقه ما.

جدا از این کوتاه فکری‌ها، اما، خوب روشن است در چشم اهل‌دل و خرد که وجود جوامع پویا و شکوفا یهود، نمونه از کثرت دینی، قومی و فرهنگی شهروندان افغانستان است که نه‌تنها در شهرهای هرات، کابل و میمنه (که این میمنه خود زمانی به یهودیه معروف بوده است)، بلکه تمام سرزمین که امروز افغانستان نامیده می‌شود، نمایانگر آن است که یهودیان هزاران‌سال خوش و آرام درکنار سایر اقوام زندگی کرده‌اند و در دوران فترت و عسرت مثل آن‌ها رنج برده‌اند.

یهودیان افغانستان در تاریخ‌ شفاهی که در سینه و حافظه تاریخی دارند خود را از بازماندگان اولین هجرت یهودیان یعنی تبعید از دست حکام آشوری، معروف به تبعید بابل (سال 720 قبل‌از میلاد) می‌دانند و پایه آن را بر اشاره‌های نامشخص تورات به مشرق و سرزمین آفتاب استوار می‌کنند که چندان پرتمکین نمی‌نماید و سند تاریخی نمی‌تواند باشد. یقیناً قبیله‌هایی از یهودیان که از ظلم آشوری‌ها فرار کرده‌اند از راه تجاری ابریشم به شرق آمده‌اند و در شهر‌های تاریخی مسیر این شاهراه تبادل کالا و فکر و فرهنگ مثل مرو، فیروزکوه، غزنه، هرات و بلخ؛ خانه و کاشانه و وطن و میهن ساخته‌اند. اما کهن‌ترین اسناد موثق و معتبر تاریخی مثل استفتاها و مراسلات مذهبی که از یهودیان افغان مانده است، از قرن هشتم میلادی و بعدتر از آن (یک و نیم هزارسال بعداز هجرت آشوری) است.

در غزنی، در زمان سلطنت محمود، هشت‌هزار یهودی می‌‌زیست و شماری از آن‌ها در کارهای دیوانی مصروف بودند و تعدادی بیشتر قراردادی‌های معادن سلطان بودند. تعصب در کار نبود. آن‌ها جزیی از موزاییک زیبای تنوع فکری و کثرت قومی کشور ما بودند.

ادریسی (1099 تا 1169) می‌نویسد که در قرن دوازدهم یک جامعه بزرگ یهودیان در کابل در یک محله مجلل جداگانه (گاتو) زندگی می‌کردند.

بدینسان در سده‌های یازدهم و دوازدهم، جمعیت یهودیان که در جغرافیای امروزین افغانستان می‌زیستند از چهل تا هشتاد هزار نفر بود که به مقایسه جمعیت تمام کشور در آن زمان، یک در صد بسیار بلند است. یهودیان اکثراً تجارت و پیشه‌وری را از زمین‌داری و دامداری بیشتر دوست دارند، چون همواره ترس مهاجرت و کوچ را داشته‌اند. یهودیان هرات نیز در کار خرید و فروش پوست قره‌قل و سنگ‌های قیمتی بودند و با استفاده از راه ابریشم میان ایران، هندوستان، چین و آسیای‌میانه مرتب رفت‌وآمد می‌کردند و مدام دادوستد داشتند. که این راه‌های آن روزها خطرناک بودند و تاجران خطرپیشه در سالیان اخیر درچندین مغاره در شمال افغانستان و تاجیکستان دعاها و عبادت‌های به خط عبری و آرماییک در مغاره‌ها حک شده و پیدا شده که یهودیان بازرگان و هراسان درآن برای مصونیت‌شان نبشته بودند.

در سده‌های دوازدهم و سیزدهم، جوامع مرفه و شگوفا در فیروزکوه و هرات بودند که سنگ نبشته‌های که درسال 1964 از گورستان یهودیان غور کشف شد، گواه آن است. این سنگ نبشته‌ها اولین نمونه‌های مکتوب زبان یهودی-فارسی است. این جامعه پولدار و پویا (که به گمان اغلب در پی یورش مغول مجبور به هجرت شده است)، بوده است و از روی خواندن نام، لقب، شغل، تاریخ تولد و وفات اهل قبور آن‌ها حالا می‌دانیم که بافت اجتماعی پیچیده داشته‌اند و نهاد‌های مستمر آموزشی، تجاری و دینی چون مکتب، محاکم، کاروانسرا و کنشت‌های زیبا داشته‌اند که نشان می‌دهد آنان جایگزین و ساکن دایمی فیروزکوه بوده‌اند، نه مهاجر موقت و تاجر رهگذر.

مهم‌ترین سند برای تثبیت تاریخ‌کهن یهودیان افغانستان «خزینه افغان» است. خزینه یا گنیزه Genizah در عبری به معنی جای نگهداشت اسناد و اجناس بهادار است. «خزینه افغان» به مجموعه از اسناد گفته می‌شود که  دریک مغاره یخ‌بندان در شمال افغانستان پیدا شده و حالا در آرشیو اسراییل به‌عنوان مجموعه  مهم‌ترین شواهد و اسناد در مورد یهودیان مشرق زمین، نگهداری می‌شود.

در یهودیت، مثل اسلام اسناد و نوشته‌های مذهبی را به حرمت نگه‌‌می‌دارند و دور نمی‌ریزند. یهودیان یک اتاق مخصوص در کنشت یا جاهای محفوظ در مغاره‌ها و قبرستان را برای دفن‌کردن تورات‌های فرسوده، استفتاها و حتی اسناد معمولی که شخصی و کاری را روی آن نام خدا نوشته شده باشد، کنار می‌گذارند و استفاده می‌کردند. خوشبختانه «خزینه افغان» در یک مغاره خشک و خنک و دنج از نابودی و غارت، مصوون مانده و دست نخورده به ما رسیده است. «خزینه افغان» که ارزش آن هم پایه خزینه معروف «گنیزه قایره» برای پژوهش در تاریخ یهودیت است، در اصل مجموعه معتبرترین اسناد است که جزییات تاریخ و قدامت جامعه یهود افغان را در قرن دهم میلادی نشان می‌دهد. اسناد به خط یهودی-فارسی نوشته است و شامل نامه‌های شخصی، اسناد تجاری، صورت حساب‌ها و پرداخت وجوه، پرس و پال‌های مردم از حکم‌ها و ملاهای یهود، استفتا‌های راب‌ها (که در هرات به آن حکم یا ملا می‌گفتند) و تفسیرهای گوناگون تورات است. اگر فرصت شد در این مورد مفصل خواهم نوشت.

بعداز پایان یافتن یورش مغول، در سده شانزدهم باردیگر رفاه اقتصادی به منطقه برگشت و یهودیان هرات و افغانستان دوباره آمدند و دادوستد در آسیای‌میانه و جنوب‌آسیا را از سرگرفتند. متاسفانه با توسعه راههای بحری و به میان آمدن کشتی‌های بزرگ بخار، راه ابریشم جای خود را کم‌کم به راه‌های تجارت بحری واگذاشت و فرودستی اقتصادی و فترت اجتماعی را آرام آرام به منطقه ما چیره ساخت که از آن همه به شمول یهودیان ما رنج بردند و می‌برند.

خلاصه در تنش و تعصب دینی که در دوران صفویه بر منطقه ما چیره شده، حکام صفوی  به پیروان سایرمذاهب به شمول یهودیان بیهوده برتافتند و بر اقلیت‌ها بی‌جا سخت گرفتند. از این‌رو، جمعی‌از یهودیان اصفهان و مشهد که از دیرباز با یهودیان هرات روابط تجاری و خانوادگی داشتند، مهاجر شدند و به هرات پناه جستند. در آن زمان جامعه یهودی هرات در رفاه می‌زیست. این یهودیان مثل بن امین که داستان آن را در آغاز سخن گفته آمدیم به زودی به کشور دوم‌شان، انس گرفتند و هرات را شهر اصلی شان دانستند. آن‌چنان‌که یهودیان افغان تا امروز که  مهاجر شده‌اند، خود را هنوز هم افغان و شهروندان افغانستان می‌دانند.

دامنه‌ی بحث دراز است، باشد برای فرصت بهتر و زمان فارغ‌تر اما خلاصه این‌که پدر و پدرکلان بن امین شاید از مشهد آمده باشند اما تاریخ جامعه‌یهود هرات بسیار پرپیشینه و دیرینه است و یهودیان هرات و افغانستان مثل سایر اقلیت‌ها در دوران شکوفایی اقتصادی، آباد و آزاد بوده‌اند و با چیره شدن تنش و برافتادن نظام‌های سیاسی که فرودستی اقتصادی را در پی‌داشته است، مثل سایر اقوام و اقلیت‌های دگراندیش این‌خطه رنج برده‌اند.

یادداشت: مجله نیمروز به همکاری انستیتوت مطالعات استراتژیک افغانستان در اقدامی ارزشمند، شماره‌ی اخیر ویژه نامه‌ خود را به شهر تاریخی هرات اختصاص داده است. این ویژه نامه شامل مجموعه‌ای از مقالات، گفتگوها و یادداشت ها از اساتید، پژوهشگران و نویسندگان برجسته است که به بررسی ابعاد مختلف هرات، از جمله تاریخ، فرهنگ، سیاست، و جامعه شناسی این شهر می‌پردازد. برای دانلود نسخه‌ی الکترونیک، این لینک را دریابید.