Category: جامعه‌خوانی

بازی امریکا با طالبان، رخ اصلی اش را نشان می دهد. برداشت ما از تحلیل وضعیت افغانستان پسا امریکا، به دو دلیل اشتباه بوده است: اول اینکه ما بسیار خوش بینانه در مورد نیت و قصد امریکا و جامعه پیرو بین المللی که دستورات امریکا را در قبال مسایل مهم جهانی، بازی می کند، قضاوت کردیم. دوم اینکه در برداشت این مسئله که طالبان با دوشاخه شدن، یکی به دنبال منافع منطقه و دیگری در پی منافع فرا منطقه هستند و تصادم میان آنها، در واقع تصادم میان منطقه و فرا منطقه است، یک مقدار سطحی برخورد کردیم. حال با نمایان شدن سیمای اصلی سیاست های مخرب امنیتی امریکا و متحدانش در افغانستان، می توان نتیجه گرفت که طالبان به طور کامل، درخدمت منافع امریکا بوده اند و تصور اشتباه ما از وجود اختلافات میان آنها، یک تصور فریبنده و یک برداشت گمراه کننده بوده است.

وقتی از تغییر در جامعه حرف می‌زنیم، ذهن انسان به‌سرعت به سوی تحولات سیاسی و اجتماعی می‌رود. اما تغییر، صرفاً به معنای تحولات اجتماعی یا سیاسی نیست. تحول می‌تواند در همه‌ی عرصه‌های زندگی رخ دهد—از جمله در جهان هنر. هنرمندان در دوران‌های بحرانی، با زبان اثر، توانسته‌اند دردهای جامعه را بیان کنند و گاهی حتی راهی برای اندیشیدن به حل آن بیابند. هنر، به‌ویژه در دوران‌های سخت، جای خالی فریادها را پر می‌کند؛ همان‌جا که مردم، زبانِ گشودن ندارند.

امروز اگر گوشی برای شنیدن مانده باشد، می‌توان از زبان او باز شنید: «کدام راستی را برمی‌گزینی؟ و راهت به کدام‌سو خواهد بود؟»
در مورد زادگاه زرتشت، روایت‌ها بسیار و اجماع اندک است. تاریخ در برابر او سکوت پر ابهامی دارد. آن‌چنان‌که افسانه و حقیقت در هم تنیده‌اند و یافتن قطعیت دشوار شده است. با آن هم آنچه می‌شود دید، کوه‌های شرقیِ فلات ایران، میان بلخ و ری است. سرزمینی که روزگاری «آریانا» خوانده می‌شد و امروز در مرزهای ایران، افغانستان و فرارود پراکنده است.

این محور از ظرفیت خوب نظامی، اقتصادی، سیاسی برخورد دار است و جغرافیا و ژئوپولیتیک وسیعی را در اختیار دارد. مجهز با تسلیحات هسته یی، قدرت اقتصادی قابل توجه و جایگزین احتمالی برای آینده نظم بین الملل است. از این میان چین و روسیه دو قدرت نظامی و اقتصادی ای هستند که همزمان عضو شورای امنیت سازمان ملل متحد هستند و در برابر سیاست های امریکا، از قدرت وتو کار می گیرند. من در این نوشته به ده چالش اساسی در برابر کارایی بهتر و بیشتر این محور اشاراتی خواهم داشت که احتمالا اگر به این چالش ها رسیدگی نشود، ممکن این محور از هم بپاشد و در شکل دهی یک نظم پسا گذار، ناکام شود.

بازی بزرگ کلاسیک در واقع به رقابت سیاسی و نظامی میان روسیه تزاری و بریتانیای استعماری درآسیای مرکزی اطلاق می شود که نه تنها اینکه اثرات مخربی بر ثبات، امنیت و توسعه اقتصادی منطقه گذاشت، بل باعث شد تا ریشه های این رقابت برای سالیان متمادی، در تفکر رقابتی منطقه و فرامنطقه، اثراتی بی ثبات کننده ی داشته باشد. اصطلاح «بازی بزرگ» برای اولین بار توسط آرتور کانولی بکار برده شد و فلسفه آن این بود که بریتانیا از توسعهٔ روسیهٔ تزاری به سمت هند از طریق آسیای مرکزی می‌ترسید. درحالی‌که روسیه از گسترش منافع بریتانیا در آسیای مرکزی واهمه داشت. در این تنش ایجاد شده فضای عمیقی از بی‌اعتمادی و صحبت از جنگ بین دو امپراتوری استعماری اروپایی وجود داشت. این بازی در سال 1830 آغاز و با امضای پروتوکول کمیسون مرزی پامیر، در سال 1895 یا بنا بر بعضی روایات 1907 ختم شد. اما مرحله بعدی آن در اواخر دهه 1990 زمانی آغاز شد که اتحاد شوروی، فروپاشیده بود و کشور های متعدد منطقه و فرامنطقه برای دسترسی به نقطه استراتیژیک هارتلند و دسترسی به منابع فراونی زیر زمینی این منطقه استراتیژیک، به رقابت با هم پرداختند و تا حال این رقابت به شکل امنیتی، سیاسی و اقتصادی اش در اشکال مختلف جنگ هیبریدی، وارد مرحله های عملیاتی، شده است. 

خلیفه حقانی در بر آورد های پاکستان و برنامه های فرامنطقه، گزینۀ بی بدیلی است. حقانی ها از مدت زیادی در خدمت منافع پاکستان بوده اند و با برنامه های امریکا، همنوا حرکت کرده اند. این به این معنی نیست که سایر شاخه های طالبان، مستثنی از این قاعده هستند. نه؛ همه ی طالبان و سایر گروه های سیاسی و جهادی که در جریان بیش از چهار دهه در افغانستان به منصه حضور سیاسی رسیدند، در خدمت اهداف و منافع استعماری بوده اند.  پس به این حساب، هیچ استثنای وجود ندارد.

اما محور آسیایی چه راهی در پیش دارد؟ این محور تنها در صورت اتحاد استراتیژیک و با اتکا به نیاز های فوری امنیتی، اقتصادی و ژئوپولیتیک، می تواند از ظرفیت این اتحاد راهبردی، روحیه امریکا ستیزی و امکانات موجود در فضای ملتهب امنیتی و سیاسی جهان، به نفع خودش بهره ببرد. در حالیکه امریکا با مدنظرداشت این نیت محور آسیایی، به شدت در تلاش محدود ساختن تمام بستر ها و زمینه های است که بتواند محور آسیایی را در رسیدن به این هدف راهبردی کمک کند.

نوروز زمانی شکوهی داشت. مردمان، با خانه‌تکانی دل و خانه، با لباس نو، طنین موسیقی و عطر سبزه، به استقبالش می‌رفتند. کودکان در کوچه‌ها بازی می‌کردند، زنان سفره می‌آراستند، و همه در انتظار روزی نو، حالی نو و امیدی نو بودند. اما امروز، در افغانستانِ زیر سلطه‌ی نگاه خشک و تنگ‌نظرانه‌ی حاکمان سیاه‌اندیش، نوروز نه‌فقط دیگر جشنی ملی نیست، بلکه به جرم شادی، به جرم فرهنگ، به جرم گذشته، محکوم به فراموشی شده است.

با صدای نخستین اذان، من و برادرم بیدار می‌شدیم. نیمه‌خواب، حنای سرخ و خوشبوی دستانم را نگاه می‌کردم و لبخند می‌زدم. آفتاب که طلوع می‌کرد، لباس نو به تن می‌کردم، خواهر بزرگم موهایم را می‌بافت و قیتک‌های شاپرکی به آن می‌زد. صبح زود، همراه پدر به کارته سخی می‌رفتیم، برای شرکت در مراسم جهنده بالا. گنبدهای آبی، کبوتران سفید و شورنخودهای داغ؛ بهترین تصویرهای نوروزی کودکی‌ام بودند. برادرم عاشق توپ‌های رنگی بود و من دل‌باخته‌ی عروسک‌های موی‌زرد. دختران صف می‌کشیدند تا فروشندگان ماهر، چوری‌ها را بر دست‌شان بزنند؛ حتی ازدحام جمعیت هم از لذت این مراسم کم نمی‌کرد.

میله‌ی گل سرخ، از قدیمی‌ترین و باشکوه‌ترین جشن‌های نوروزی افغانستان است که هر سال در شهر مزار شریف برگزار می‌شود. این جشن که ریشه در تاریخ کهن سرزمین ما دارد، با مراسم برافراشتن «جهنده‌ی سخی» در حرم حضرت علی (ع)، میلیون‌ها نفر را از سراسر کشور و حتی خارج از آن گرد هم می‌آورد. مردم باور دارند که این پرچم، نماد برکت، خوش‌یمنی و آغاز سالی پر از صلح و خیر است. هزاران زائر، روزها پیش از نوروز راهی مزار می‌شوند تا در این آیین حضور داشته باشند.

در این روزِ پربرکت، مردم هزاره رسم و رواج‌های ویژه‌ای دارند. یکی از پرشکوه‌ترین آن‌ها، سفر به مزار شریف برای تماشای گل سرخ و شرکت در مراسم برافراشتن بیرق سخی است. از گوشه و کنار افغانستان و حتی خارج از کشور، مردم برای دیدن این میله‌ی باعظمت گرد هم می‌آیند. باور دارند که اگر بیرق سخی بدون مشکل و کاملاً راست برافراشته شود، سال پیش‌رو پر از آرامش و امنیت خواهد بود. اما اگر در هنگام بلند شدن بیرق مشکلی پیش آید، مردم آن را نشانه‌ی دشواری‌های سال پیش‌رو می‌دانند. حضور در این جشن، جلوه‌ای از وحدت و همبستگی مردم هزاره است که با ایمان و علاقه، به آیین‌های خود پایبند مانده‌اند.

در افغانستان، نوروز همواره در میانه‌ی کشاکش‌های فکری، مذهبی و سیاسی، جایگاه ویژه‌ای داشته است. برخی، این جشن را برخاسته از باورها و فرهنگ‌های پیش از اسلام می‌دانند و تلاش کرده‌اند آن را کمرنگ و فراموش‌شده جلوه دهند؛ با این‌حال، نوروز، فراتر از بحث‌های دینی و سیاسی، با زندگی مردم گره خورده. آیینی که در دل رنج و سال‌های سنگین جنگ، تبعید، و سانسور، باز هم زنده مانده و نسل به نسل، در حافظه‌ی جمعی این سرزمین حفظ شده است.