در حوزۀ تمدنی فارسی زبان، ۵۰ روز مانده به نوروز و ۱۰۰ روز گذشته از آغاز فصل زمستان یا همان دهم دلو یا بهمن ماه را با افروختن آتش و عبور کردن از آن، جشن گرفته و به خوشحالی می‌پرداختند.
به گفتۀ دانش‌پژوهان این جشن نوعی استقبال از نور و پایان فصل ذلت سرما است که با گذشت بیش از صد روز از فصل سرما، جشن گرفته می‌شده و می‌شود. در رابطه به علت نام‌گذاری و اساس‌گذاری این جشن روایت‌های متعدد ذکر شده است.
ابوریحان بیرونی، دانشمند عصر غزنوی در بارۀ این جشن و علت نام‌گذاری آن این گونه می‌نویسد:«سده گویند یعنی صد و آن یادگاری اردشیر بابکان است و در علت و سبب این جشن گفته اند که هر گاه روزها و شب‌ها را جدا بشمارند، میان آن و آخر سال عدد صد به دست می‌آید و برخی گویند علت این است که در این روز زاده‌گان کیومرص{کیومرث} درست صد تن شدند و یکی از خود را بر همه‌گان پادشاه گردانیدند و برخی دیگر بر آن است که فرزند آدم ابوالبشر در این روز به صد رسد.»
و برخی‌ها هم گفته اند که این روز به این دلیل جشن گرفته می‌شده است که چهل روز پیش از به دست آمدن محصول و افزایش غلات است. به عقیدۀ داکترجواد رنجبر درخشی لر، شاهنامه پژوه، ریشۀ این جشن از لحاظ تاریخی به دورۀ اردشیربابکان بر می‌گردد که از سوی او یا مادرش پایه گذاری شده است که در آن زمان، در گسترۀ وسیع این حوزۀ تمدنی، دهم بهمن( دلو) را به نام روز سده جشن می‌گرفتند.
به باور آقای درخشی هرچند این جشن در دوره‌های مختلف برگزار شده است، اما اوج این جشن به دورۀ ساسانیان در قرن‌های ۵ و ۶ میلادی برمی‌گردد. به گفتۀ احمد تمیم داری استاد دانشگاه علامه طباطبایی ایران، می‌توان تجلیل از سده را به سه دوره قبل از اسلام بعد از اسلام و دورۀ معاصر تقسیم کرد. به گفتۀ آقای داری در کتاب آثارالباقیه منصوب به خیام آمده است که مردم آتش می افروختند تا آتش جهنم برطرف شود، گیاهان خوشبو را تبخیر می‌کردند تا مضراتی که در هوا است برطرف گردد.
جشن سده حتا در دورۀ بعد از اسلام نیز با مراسم با شکوه تجلیل شده است، در تاریخ بیهقی آمده است که این جشن در سال 430 قمری در زمان سلطان مسعود غزنوی به گونۀ پر شکوه برگزار شده است.
این جشن هرچند با مرور زمان محدود شده اما به گفتۀ آقای داری، در عصر حاضر نیز این جشن با همان رسم و رسوم قدیمی در نقاط مختلف ایران، افغانستان و خصوصا در تاجیکستان تجلیل می‌شود. در کرمان، سیرجان و بعضی نقاط دیگر ایران این مراسم برگزار می‌شود. به گونۀ مثال آقای داری می گوید، جشن سده در میان تیره‌های گوناگون سیرجان و بافت برگزارمی‌شود. آقای می‌گوید: «شب دهم بهمن آتش بزرگی به نام آتش جشن سده با چهل شاخه از درختان هرس شده که نشان چهل روز است در میدان ده برمی افروزند و این شعر را می خوانند: سده سده دهقانی / چهل کنده سوزانی / هنوز گوی زمستانی.»
در جمهوری تاجیکستان این روز به رسمیت شناخته شده و در تقویم این کشور گنجانیده شده است. رییس جمهور تاجیکستان امام علی رحمان، این روز را به مردم تاجیکستان تبریک می‌گوید و مردم این کشور نیز این روز را با برنامه‌های هنری، فرهنگی و نمایش آثار هنری دستی باشکوه تجلیل می‌کنند.
به گفتۀ دکتر حمیرا قادری، رمان‌نویس و پژوهش‌گر ادبیات این جشن در افغانستان به دلایل سیاسی جنگ‌ها، تضادهای نژادی از بین رفته و کسی از آن تجلیل نمی‌کند.
اما این که چرا این جشن امروز با آن شور شوق قدیم برگزار نمی‌شود، آقای داری به این نظر است که مردم آن زمان به نور و حرارت علاقۀ ویژه داشتند، اما افزایش دستگاه‌های حرارتی که موجب آلوده‌گی هوا شده است، مردم را به حرارت و نور کم‌توجه کرده اند.