در فرهنگ مردم آریایی چهار جشن مهم دیده می‌شود که هر کدام از آن با یکی از عناصر چهارگانه ( آب، آتش، باد و خاک ) ارتباط دارند. متاسفانه برخی از این جشن‌ها در طول تاریخ به بوتۀ فراموشی سپرده شده اند. اما برخی از آن‌ها از قدیم تا کنون میان مردم رایج بوده است. جشن سده نیز یکی از جشن‌های زیبا و زمستانی است که به عنصر آتش مرتبط است. این جشن هرچند در طول تاریخ به دلیل عوامل اجتماعی و فرهنگی فراموش شده بود، اما در تاجیکستان بعد از استقلال، دوباره احیا شد. و اکنون همه ساله، این جشن با رسم و رسوم و با یک شکوه خاص و بزرگی در سراسر تاجیکستان برگزار می‌شود. نور و روشنایی هستۀ اصلی جشن سده را تشکیل می‌دهد. در جشن سده که به باور مردم شناسان و فولکلورشناسان؛ نور خورشید چهل روزه شده و از اوج سردی چهل روز و شب زمستان عبور کرده و نجات یافته است مردم آریایی، گلخن و آتش روشن می‌کنند تا به پیش‌واز خورشید چهل روزه بروند. جشن سده در حقیقت ادامۀ جشن یلدا است که در شب یلدا مهر و نور خورشید متولد می‌شود و در جشن سده از نیروهای اهریمنی نجات می‌یابد، قدرتمند می‌شود و نورش تمام جهان را فرا می‌گیرد. و آهسته آهسته خورشید به نوجوانی قدم می‌گذارد که وقت کشت و کار و نوروزی است.
در رابطه به این موضوع از سوی دانشمندان و فولکلورشناسان شناخته شدۀ تاجیک مقالات زیادی در روزنامه‌ها، مجله‌ها و در برخی کتاب‌ها به نشر رسیده اند. به مانند «مهرگان و سده در آیینۀ تمدن مردمان آسیای مرکزی» (مولف و محرر: ا. رجب اف. دوشنبه: دانش، 2017. ص 229 – 238)، «گلخن سده» (مجموعه مقاله‌ها و شعرها، مرتب گ. صفر. دوشنبه: ادیب، 2018. 100 ص)، «آتش جشن سده آتش مهر وطن است»، ( جمهوریت، 2010، 30 ژانویه) و… اما نخستین کتابی که با این موضوع در تاجیکستان به تازگی نشر شده است می‌توان به کتاب « سده جشن گرمی و نور» اشاره کرد. این کتاب به قلم دکتر دل‌شاد رحیمی؛ فولکلورشناس شناختۀ تاجیک، در سال 2020 از طرف انتشارات ارژنگ به تعداد 250 نسخه، در حجم 160 صفحه به خط سیریلیک به نشر رسیده است. کتاب دارای یک پیش‌گفتار، 12 مبحث، یک خلاصه و 2 ضمیمه است. در پیش‌گفتار این کتاب اشارۀ مختصری به اهمیت و ماهیت تاریخی، فرهنگی و اجتماعی جشن سده، آتش، و شخصیت بی نظیر اسطوره‌ای هوشنگ شده است. در نخستین مبحث کتاب با عنوان « تصویر و توصیف آتش در اساطیر ایران باستان» مولف به تحلیل و بررسی عنصر آتش و اهمیت آن در ماخذها و منابع تاریخی و قدیمی به مانند کتاب «اوستا» که در آن آذر به عنوان پسر خدا و نگهبان آتش ذکر شده است می‌پردازد. هم‌چنین در بخش یسنی به پنج نوع آتش که در آتشکده‌های بزرگ فروزان و مورد ستایش بوده اند اشاره می‌کند. در این بخش به نبرد و مبارزه بین آذر و اژیدهاک ( ضحاک ) و شخصیت‌های اسطوره‌ای، و برخی رسم و رسوم که در محور آن‌ها آتش قرار دارد نکته‌های جالبی را بیان می‌دارد. در مبحث دوم با عنوان « هوشنگ – کاشف آتش و هنرها» به شکل مبسوط به شخصیت و کارنامۀ هوشنگ از دید برخی منابع کهن و قدیمی پرداخته می‌شود. در مبحث چهارم که اختصاص به موضوع « روایت‌ها در بارۀ بنیادگزاری و تجلیل جشن سده» دارد در بارۀ چگونگی پیدایش جشن سده، علت نام‌گذاری آن را از نقطه نظر کتاب‌های « شاهنامه » ( فردوسی)، «آثارالباقیه » (ابوریحان بیرونی) و « زین الاخبار » ابوسعید ابوالخیر بررسی می‌کند. در آخر این بخش با ذکر نسبت دادن جشن سده به شاهان اساطیری هوشنگ، فریدون، اردشیر بابکان، دلایل تجلیل از این جشن را در ص 27 چنین شرح می‌دهد:
- هوشگ در این روز طرز افروختن آتش را کشف کرد.
- در این روز هوشنگ پیشدادی تاج عالم را به دست آورد
- در این روز جهنم از زمستان به دنیا بیرون می آید. یعنی؛ شدت زمستان می‌گذرد.
- …و اما سبب نامش چنان است که از سده تا نوروز پنجاه روز و پنجاه شب است.
- …و نیز گفتند که اندر این روز از فرزندان پدر نخستین صد تن تمام شده اند. و برخی گویند سبب این است که در این روز زادگان کیومرث، درست 100 تن شده اند و یکی را از بین خود به پادشاهی برگزیدند.
- …اندر این روز صد مردم تمام شده بود از نسل مشی و میشانه و ایشان دو مردم نخستین بُوَد، چنان که مردمان آزادکردۀ ارمایل صد مردم شده بودند و همه در کوه دماوند پنهان بودند.
- مردمان آزادشده، صد آتش بی‌فروختند چنان که همه را افریدون بدید.
- سده جشن انجام ( تمام شدن) چلۀ کلان و پستشوی( کاهش یافتن) شدت زمستان است.
در مبحث پنجم تحت عنوان « سده – جشن انجام چلۀ کلان» مولف در بارۀ تقویم چله‌شماری در زمان قدیم و کهن معلومات مفید ارائه می‌کند. و نیز در این بخش، بحث‌های جالبی را در رابطه با موضوع تقویم چله‌شماری که در قدیم بین مردم رایج بوده است بیان می‌کند. طبق گفته‌های مولف در قدیم ماه و فصل‌ها را با چنین تقویمی می‌شمرده اند مثل چلۀ بهار، چلۀ تابستان و چلۀ تیره ماه و هنوز هم در گفتار برخی شخصان کلان سال در تاجیکستان چنین تقویمی رایج است. سپس با شرح چلۀ زمستان و شروع جشن سده به نظریه‌های گوناگون در رابطه با این جشن و اصطلاح جشن سده می‌پردازد. در باور ایرانیان قدیم در جشن سده که برابر با 10 بهمن و 30 ژانویه است ایزد میترا از غار بیرون می‌آید. و هدف از افروختن آتش در این روز کمک به افزایش نور و گرمی و قدرت و نیرو دادن به ایزد میترا و او را آماده کردن برای فصل بهار است. زمستان در اسطوره‌های باستانی دوران حکم‌رانی دیوان و نیروهای اهریمنی است و بهار و تابستان دوران حکم‌رانی نیروهای اهورایی و چنین جشن‌هایی، یک نوع کمک به نیروهای اهورایی به حساب می‌آید.
مبحث بعدی در بارۀ شیوۀ جشن سده در عصر های 10 و 11 است. در این بخش مولف با استناد به کتاب‌های تاریخی و قدیمی چگونگی برگزاری جشن سده را تا دوران استیلای مغول که دورۀ از بین رفتن این جشن است شرح می‌دهد. از جمله در کتاب تاریخ بخارا ( ابوبکر نرشخی ) تاریخی بیهقی ( ابوالفضل بیهقی)و …
مولف در بخش بعدی این کتاب که به موضوع « جشن سده در بین زردشتیان ایران» اختصاص دارد به شکل مختصر به آداب و رسوم برگزاری این جشن از طرف زردشتیان استان کرمان و یزد اشاره می‌کند. و نیز جشن «خیرپیچار در بدخشان» و «مراسم هوت در خنگاب» که ادامۀ جشن سده است به شکل مبسوط در دو موضوع جداگانه شرح داده می‌شود. در این بخش مولف به برخی آیین و آداب و رسوم بسیار زیبا و خاص که در میان مردم بدخشان و دریای خنگاب رایج است اشاره می‌کند. «مراسم چهارشنبه سوری» و « آتش در باورها و مراسم‌های تاجیکان» موضوعات دیگری این کتاب است که از طرف مولف، عنصر آتش و برخی باورهای اساطیری و نیز مردمی نسبت به این عنصر بررسی شده اند. از ص 89 تا 95 به «عقاید و آیین‌های گوناگون وابسطه به تمام شدن چلۀ کلان» و « همتای جشن سده در کشور های اروپایی» می‌پردازد. در نتیجه‌گیری و خلاصه‌گیری کتاب که از ص 96 تا 98 است مولف، به شکل مختصر به اهمیت عنصر آتش و نقش کاربردی آن در زندگی و آداب و رسوم و اهمیت جشن سده و احیای آن در تاجیکستان اشاره می‌کند.
در آخر کتاب دو ضمیمه پیوست شده است. ضمیمۀ اول راهنمایی است برای برگزاری هرچه بهتر و با شکوه‌تر جشن سده در تاجیکستان و ضمیمۀ دوم به نمونه‌هایی از شعر شاعران کلاسیک و معاصر تاجیک که با موضوع سده است اختصاص دارد.
این کتاب برای محققانی که به فرهنگ و باورهای مردمی و اساطیری علاقه‌مندند می‌تواند منبع خوب و مفیدی باشد.
