دکتر پرویز ناتل خانلری ادیب و دولت‌مرد ایرانی که چند روز قبل سی سال از درگذشت او سپری شد، جز ایران اثرات مثبت فرهنگی بر دیگر کشورهای فارسی زبان نیز از خود بر جای گذاشت که تا کنون به آن کمتر پرداخته شده است. او که نویسندۀ آثار ارزش‌مندی چون وزن شعر فارسی، دستور زبان فارسی، تاریخ زبان فارسی و در بارۀ زبان فارسی است در پهلوی گرفتاری‌های سیاسی و اداری و تحقیقی فراوانش، دیگر سرزمین‌های زبان فارسی را از یاد نبرده بود و با ایجاد ارتباطات و مراوده‌های فرهنگی می‌کوشید تا زمینۀ آشنایی و دادوستد زبانی و فرهنگی میان هم‌زبانان به وجود بیاید. او برای افغانستان در پرورش نسلی از استادان ادبیات فارسی چون سرور مولایی، علی رضوی، ناصر امیری و … که بعدها خود منشای خیر و برکات زیادی شدند، سهم داشت. ارتباطات صمیمانه و دوستانۀ با بزرگان ادب کشور چون استاد خلیل‌الله خلیلی، عبدالحی حبیبی، سرور گویا، فیض‌محمد زکریا، میرحسین شاه، رضا مایل هروی، علی‌احمد جاوید و … داشت و برخی آثار آنان را از طریق انتشارات بنیاد فرهنگ ایران که او بنیادگذار آن بود، به چاپ رسانید.
او برخی دانشمندان جوان افغان را تشویق به نگارش می‌کرد و مواد و مطالب آن تحقیق را در اختیارشان قرار می‌داد. این کارها سبب شده بود که او در افغانستان ادیبی شناخته شده باشد و گاه و بیگاه به این کشور سفر کند. دکتر علی رضوی از زبان او و از یکی از سفرهایش نقل قول جالبی دارد:
در سالی که برای اشتراک در سیمینار نسخ خطی با هیئتی به کابل رفتم، اعلی‌حضرت محمدظاهرشاه پادشاه افغانستان ما را پذیرفت. ایشان در اولین دیدار بدون درنظر گرفتن کمترین رسمیاتی در کمال سادگی از من پرسید: آقای خانلری، چه کتاب نو نوشته کرده اید؟ کتاب‌هایی را که بود خدمت شان دادم. روز دیگری که باز مشرف شدیم، با همان محبت قبلی گفتند: آقای خانلری، من این یکی دو روز را به خواندن کتاب‌های شما گذشتانده ام.
زین الاخبار عبدالحی گردیزی، سوادالاعظم حکیم اسحاق سمرقندی تصحیح عبدالحی حبیبی و هنر عهد تیموریان و متفرعات آن تألیف وی، جغرافیای حافظ ابرو، رسالۀ تقسیم آب قلب هرات و مقصدالاقبال سلطانیه تصحیح رضا مایل هروی، مجموعه اشعار استاد خلیلی، نمونه‌هایی از شعر دری افغانستان از ناصر امیری، شعر امروز افغانستان از محمدسرور مولایی، نثر دری افغانستان – سی قصه از علی رضوی از جمله آثاری است که او از نویسنده‌گان افغان در مجموعۀ آثار بنیاد فرهنگ به چاپ رسانید. جز این‌ها برخی آثار مربوط به تاریخ و جغرافیا و فرهنگ شهرهای مختلف افغانستان امروز چون بدایع الوقایع زین‌الدین محمود واصفی، فتوت‌نامۀ سلطانی واعظ کاشفی و … را نیز در ایران منتشر کرد.
پرویز ناتل خانلری، اصلا از خانواده اعیانی متولد مازندران و از اقوام نیما یوشیج بود، پسوند ناتل را نیما به او پیشنهاد کرده بود که نشان دهندۀ منطقۀ آن‌ها بود و شاید به همان اندازه که نیما در نوسازی ادبیات فارسی سهم داشت، خانلری در نگاه داشت اسلوب و ساختارهای کلاسیک زبان فارسی، سهم ایفا کرد. او که فارغ التحصیل مدرسۀ/مکتب سن لویی و مدرسۀ/مکتب امریکایی تهران بود، در دانشگاه شاگرد کسانی چون بهار و فروزانفر شد و با ایجاد نشر دانشگاه، و بعد مجلۀ سخن، مهم ترین کارهای ادبی را هم برای استادانش و هم برای فرهنگ و ادبیات فارسی، بسیار گستردهٖ‌تر از مرزهای جغرافیایی انجام داد. بعدها در بنیاد فرهنگ و فرهنگستان ادب و هنر، دامنۀ فعالیت‌های درخشانش را گسترش داد. کتاب دستور زبان فارسی او هنوز مرجع مهم اهل نوشتن در تمام گسترۀ زبان فارسی ست. دستور زبان خانلری براساس علم زبان‌شناسی و با توجه به روح زبان فارسی تدوین شد و می‌توان گفت اولین کتاب مدون دستور زبان فارسی بر بنیاد زبان‌شناسی است. در این شیوه، بسیاری از اصطلاحات زبان‌شناسی که اکنون در زبان‌شناسی و دستور زبان رایج است، مانند نهاد، گزاره، عمل‌کرد، پایه، پیرو، وابسته و نظایر آن از برساخته‌های اوست. در زنده‌گی شخصی هم او ایجادگر بنیاد سواد آموزی برای با سواد ساختن مردم اطراف و دور دست های بی امکانات ایران شد.
تاریخ زبان فارسی از دیگر کتاب های مهم و جاودانه اوست، همان طور که در نوشتن نمایش‌نامه، داستان و شعر هم آثار مانده‌گاری از او به جا مانده است. پرآوازه‌ترین شعر او مثنوی بلند «عقاب» است که به صادق هدایت تقدیم شده و توسط بنیاد ایرانیکا، پرآوازه ترین شعر قرن بیست زبان فارسی، شناخته شده است که این گونه آغاز می‌شود:
گشت غمناک دل و جان عقاب چو ازو دور شد ایام شباب
دید کش دُور به انجام رسید آفتابش به لب بام رسید
باید از هستی دل برگیرد ره سوی عالم دیگر گیرد…
خاست تا چارهٔ ناچار کند! چاره‌‌یی جوید و در کار کند
…
یادش گرامی باد.
