در اواخر قرن چهارم و سده پنجم هجری در منطقه‌ی ما سه دولت بزرگ حکم‌رانی می‌کردند، دولت سامانی، دولت غزنوی و دولت قره‌خانی. در مورد دولت‌های سامانی و غزنوی پژوهش‌های زیادی از جانب دانشمندان ما و محققین خارجی صورت گرفته است، ولی در باره‌ی امپراتوری قره‌قاخانیان قلمرو و خصوصیات دولت‌داری آن‌ها، از سوی محققین ما کار درخوری انجام نشده و تا کنون این دولت در کشور ما ناشناخته مانده است. علت این امر شاید این باشد که حاکمیت این سلسله تا افغانستان کنونی نمی‌رسیده و آن‌ها در ترکستان شرقی حکومت می‌کرده اند. این سلسله که در تاریخ به نام‌های مختلفی یاد شده، از قبیل: قره‌خانیان، ایلک خانیان، آل افراسیاب، و آل خاقان، اما با فرهنگ و ادبیات ما ارتباط عمیق دارند. فرمانروایان و بزرگان این سلسله نه تنها به امر رشد زبان و ادبایات ترکی می‌کوشیدند، بلکه در حصه‌ی رشد زبان و ادبیات فارسی نیز علاقه‌ی فراوان داشتند. به نوشته‌ی استاد مرحوم دکتر احمد جاوید ده‌ها تن از شاعران و نویسنده‌گان فارسی‌زبان مثل: امیرالشعرا عمعق بخارایی، رشیدی سمرقندی، لؤلؤی، نجیبی فرغانی نجد ساغرجی، علی بانیذی، علی سپهری، پسر درغوش، جوهری، پسر تیشه، و علی شطرنجی، در دربار آن‌ها خدمت می‌کردند و کسانی مثل مختار غزنوی، سوزنی سمرقندی، رضی الدین نیشاپوری از حمایت و پشتیبانی فرمانروایان و، وزیران و بزرگان قره خانیان برخوردار بودند. ( 2 :123)
هنگامی که در نیمه‌ی دوم سده‌ی یازدهم میلادی یوسف حاجب زندگی می‌کرد، سلطنت قراخانیان استحکام یافته، مرزهای این دولت وسعت و گسترش می‌یابد و حکمرانان این سلسله، مناطق جدید را به تصرف خویش در می‌آورند. مرکز حاکمیت آن‌ها در کاشغر و اردوکینت بود. در شمال آن بلاساغون (کوز اردو) و در غرب آن سمرقند قرار داشت که از جهت تجارت و سیاست از شمار شهرهای بزرگ و پرقدرت به حساب می آمد.(1: 124) برای این دولت نوبنیاد که بعد از دوره‌ی اسلامی از اولین دولت‌های محلی به شمار می‌رفت، نظام مستحکمی لازم بود. درست در همین شرایط، «قوتادغوبیلیک» به گونه‌ی نظامنامه و قاموسی که بیان‌گر اصول اداره‌ی دولت و سیاست های آن و پرنسیپ‌های اخلاقی و قاعده و قانون آنان باشد، تدوین گردد. (4: 78) بسیاری از فصل‌های قوتادغوبیلیک در باره‌ی مسایل سیاسی، اجتماعی سده یازدهم میلادی دوره قراخانیان است. مؤلف در این فصل‌ها در مورد دولت و دولت‌داری و حاکمیت، خصوصیات حکومت ایده آل، درباریان و وطایف ایشان، طبقات گوناگون اجتماعی و نقش آنان در جامعه و مناسبات درباریان با طبقات مختلف مردم را ابراز می‌نماید. در بخشی از قوتادغوبیلیک سخن از گزينش حاكمان ولايت است از سوی پادشاه وچگونگی اين انتخاب، تا مشكل هميشگی تاريخ، يعني فرمانروايان بي‌دادگر و مردم تحت ستم تكرار نشود. ستاندن ماليات‌هاي سنگين از مردم بينوا و آن هم نه به سود خزانه‌ی مملكت، پيوسته باری بوده است طاقت فرسا بر دوش مردم و حاصل آن تقسيم ميان حكام ولايات و پادشاهان.
سلسله‌ی قره‌خانیان دو اثر بزرگ علمی را به بشریت هدیه کرده اند؛ یکی «قوتادغو بیلیک» از یوسف خاص حاجب است و دیگری دیوان لغاتالترک از محمود کاشغری. قوتادغو بیلیک کتابی است حکمتآمیز و سرشار از علم و معرفت در باب کشورداری، سیاست‌نامه، نمایشی از آرمان‌شهر، فلسفه، علم و در نهایت داستان آموزشی است که هم‌چنان ارزش‌مند و گران‌سنگ است. این کتاب برای خاقان‌ها نگاشته شده و آموزه‌هایی را ارائه میدهد که رموز دانش، فلسفه، اخلاق و قوانین اجتماعی است. دومین کتاب هم «دیوان لغات الترک»، نخستین قاموس دایره المعارفی دنیای ترک است. در این کتاب نیز گوشه های از فرهنگ و ادب غنی ترکان از پگاه تاریخ تا سده پنجم هجری نشان داده میشود. این کتاب برای تقدیم به خلفای اسلامی نوشته شده است. این دو کتاب هزار سال پیش نگاشته شدهاند که گنجینه‌ای زوال ناپذیر بشمار میآید.
ادبیات در هر قالب و شکلی که باشد ، نمایش‌گر زندگی و بیان کننده‌ی ارزش‌ها ، معیارها و ویژگی‌هایی است که زندگی فردی و جمعی بر محور آن می‌چرخد. آثار ادبی گاه از منظر قومی و ملی و گاه از منظر عاطفه و احساس با زندگی پیوند می‌خورد و گاه نیز در گذرگاه خردورزی و اخلاق به تعلیم و ارشاد مخاطبان می‌پردازد. «قوتادغو بیلیک»نیز اثری است که از منظر خردورزی و اخلاق به بازتاب زندگی پرداخته است.
در زمره‌ی متن‌هايی تعلیمی كه در حوزه‌ی فرهنگی ما نوشته شده، آثار بسياری است كه مشتمل بر سرگذشت پادشاهان و اميران و بزرگان و نيز مسايل سياسی و اجتماعی است، اما برخي از آن‌ها اين امتياز را دارند كه نويسندگان شان خود مصدر كار بوده اند؛ نظير ابوالفضل بيهقی (دبير عهد سلطان محمود غزنوی و سلطان مسعودغزنوی ) مصّنف تاريخ بيهقي و عنصرالمعالي كيكاووس، از امرای آل زيار، مؤّلف قابوس‌نامه. دراين گونه كتاب‌ها چون مؤّلف دبير سلطان بوده است، يا خود كشورداری مي‌كرده و به ريزه كاری‌ها و دقايق امور دولتی از نزديك آشنايی داشته، نكات سياسی و اجتماعي فراوا ن در آثار آن‌ها مندرج است. چنین شخصیت‌های ادبی در تاریخ ادبیات ترکی نیز بوده که یکی از این‌ها یوسف خاص حاجب می‌باشد. از این گرامی مرد، کتاب ارزش‌مند «قوتادغو بیلیک» که بعضی‌ها به معنای (دانش سعادت بخش) ترجمه کرده اند، به دست ما رسیده است. این اثر گران‌بها به قول داکتر جواد هیأت اولین اثر شعری ترکی بعد از اسلام بوده، جمعا دارای (6645) بیت است و در آخر اثر سه قصیده (124 بیت) و (173) دو بیتی به شکل شعر قدیم ترکی گنجانیده شده است. (4: 61 )
قوتدغوبیلیک که برخی ها آنرا «شاهنامه‌ی ترکی» نیز خوانده اند، يكی از متن هاي مهم حماسی و از آثار زيبای ترکی میانه است که به معنای «دانش سعادت بخش » ترجمه شده است. اما در باره‌ی نام کتاب در سال‌های اخیر بررسی های صورت گرفته از لحاظ سیمانتیک و ایتمولوژی نادرستی چنین ترجمه‌ای را به اثبات رسانده است. در زبان ترکی کهن «قوت» از ریشه«قوتادماق» به معنی اداره می آید و یکی از کهن ترین اصطلاحات سیاسی و فرهنگی زبان ترکی است؛ حتا این اصطلاح در متون پیش از اسلام نیز استفاده شده است. چنانچه فرمانروای بزرگ ترک مته خاقان در نامه‌ی خود به خاقان چین خود را با لقب« تانگری قوتی تانهو» (خاقانی که اقتدارش را از خدا گرفته) یاد می‌کند. از سوی دیگر دو سوم موضوع هایی که مورد بحث در قوتادغوبیلیک به تبادل نظر میان فرمانروایان و وزرای ایشان در باره مسایلی نظیر اخلاق، دولت و سیاست اختتصاص یافته است. بنابراین اگر قوتدغوبیلیک را به شکل «علم سعادت بخش» ترجمه نماییم، بین محتوا و نام اثر تناقض به میان می آید. از کتاب قوتادغوبیلیک و متون قدیمی‌تر از آن چنینی برمی آید که «قوت» درست مترادف «امپریوم» | emperium| در حقوق مدنی روم می‌باشد . بناء قوتادغوبیلیک باید «علم دستیابی به اقتدار» و یا « دانش اداره‌ی دولت» ترجمه گردد.
در قوتادغوبیلیک كه مشتمل بر مسايل حكومتي، سياسي و اجتماعي دوره قراه‌خانیان است، وضع حكومت، سازمان اداری، طبقات اجتماعی و آداب و رسو م روزگار به طور جامع مطرح گرديده است . موضوع كتاب، سياست و كشورداری و سازمان اداری و آداب و رسوم در دوره‌ی قراخانیان است كه با بياني دل‌نشين همراه با داستان‌های آموزنده و حكايات لطيف به تحرير درآمده است. مؤلف در این اثر گران‌بها مفاهیم ترقی خواهانه‌ی اجتماعی، سیاسی، اخلاقی، تربیتی و جهان‌بینی خود و عصر خویش را به گونه‌ی بدیعی مجسم نموده و در زمینه‌ی تاریخ، دانش‌های متداول آن زمان؛ اتنوگرافی و آگاهی‌های دیگر را به صورت بدیعی ارایه می‌دارد. یوسف خاص حاجب این اثر را در «بلاساغون» آغاز کرده و در کاشغر به پایان رسانیده و به پادشاه قراخانی ـ بغراخان ابوعلی حسن بن ارسلان خان اهدا کرده است. او با این اثر خود شهرت و آوازه یافت تا جایی که بغراخان به او لقب «خاص حاجب» را اعطا و تقدیرش نمود. آگاهی، هوشمندی و دانش وی در اين كتاب پرارزش جلوه گر است. او كه در كودكي و جواني در دستگاه پدر، از آموزش‌های ويژه برخوردار بوده، افزو ن بر سواری، تيراندازی و شناگری از دانش آموزگاران واستادان زمان نيز بهره‌ها گرفته است. از اين رو، گذشته از قلم توانايی كه در نويسنده‌گی دارد در همه موضوعات كتاب از رموز مملكت‌داری و آيين‌های جنگ و سوار و سپاهی گری گرفته تا ادبيات، طب، ستاره شناسی، موسيقی و بازرگانی و جز اين‌ها با آگاهی شگفت انگيزی سخن مي‌گويد. صداقت و روشن‌گويی و خيرانديشی نويسنده، چيزی نيست كه طي مطالعه‌ی كتاب دريافته نشود. در حقیقت اثر او، رهنمودهای مردی آزموده در زندگی فردی، سياسی و اجتماعی در نهايت روشنی و راستی در نوشته‌هایش منعكس است. گذشته از همه‌ی اين‌ها فروتنی او كه با همه می‌خواند، نمونه‌ای از منش آزاده‌ی نياكان مان، و علاقه‌ی مفرط آن‌ها را به دانش، صلح و دوستی، تسامح و روابط نیک با همسایگان نشان میدهد. این‌ها نشان میدهد که یوسف خاص حاجب مردی است پرمايه و دانشور، واقع بين و ميانه رو، مردم شناس و آگاه به روان شناسی فردی و اجتماعی، سياست پيشه و دورانديش با نگاهی ژرف.
مؤلف این اثر در علم ریاضیات نیز اطلاعات عمیقی دارد و به خوانندگانش تقدیم می‌کند. او از جمع و تفریق، ضرب و تقسیم آغاز کرده تا جذر و توان، از جبر و مقابله تا دیگر بحث‌های ریاضی سخن می‌راند، آنگاه از فلزاتی مانند طلا و مس، نقره و آهن، از تبدیل عناصر به هم‌دیگر و ترکیب آن‌ها، از رنگ‌ها، جانوران و حیوانات، چهارپایان، خزندگان و درندگان، پرندگان و چرندگان، از حیواناتی که در زمین و زیرزمین، در هوا و در آب زندگی میکنند اطلاعاتی جذاب و جالب در اختیار خواننده می‌گذارد.
یوسف خاص حاجب حتا از سلامتی و بیماری‌ها می‌گوید، از کودکی تا پیری، از مزاج انسان‌ها، طبایع مختلف، طبیعت گرم و سرد، از خون و رگ‌ها، از اعصاب و دیگر اطلاعات پزشکی روز سخن می‌راند و نشان میدهد که دارای تحصیلاتی عمیق از طبیعت و ماورای طبیعت است. آنگاه به عالم معنوی پا می‌نهد و از عقل و خرد، شعور و درک، احساس و عاطفه سخن می‌راند و با مثال‌های ساده و زیبا در آموزش آنان به فلسفه تلاش را آغاز می‌کند. او حتا این که چگونه می‌توان عقل و خرد را پاکیزه کرد و فهم و ادراک را توسعه داد با دیدی علمی و فلسفی بیان می‌کند و کتاب خود را با اندیشههای بزرگان عالم از چین تا مصر زینت میدهد. او با نقل گفته‌های این بزرگان، مردم را با اندیشه‌ها و خود این بزرگان آشنا می‌سازد و به نقل و گاهی نقد گفته‌های آنان دست می‌یازد. او به دنیای دین هم وارد میشود و در جهت پیوند دین و فلسفه تلاش می‌کند. او از اندیشههای شرق و غرب، از چین تا ایران و روم و مصر سخن می‌راند.
او شناختی درخور از کشورهای مختلف دارد، از بالاساغون تا خراسان، از روم و یونان، تا شام و مصر سخن‌های گفتنی دارد. از فرهنگ و زبان ملت‌ها می‌گوید. از شعر و داستان‌ها، از هنرهای ادبی، فرهنگ عوام و خواص، و هزاران موضوع دیگر سخن رانده و اثر خود را همچون شاه‌کاری بی‌مانند تقدیم بشریت می‌کند. «قوتادغوبیلیک» سیاست‌نامه هم هست. خاص حاجب در این باب هم به گفته‌ها و نوشته‌های اندیشمندانی از چین تا مصر پرداخته است و آنگاه رو به مردم خود کرده و آموزه‌های زیبایی را به ویژه به ائلیک – حاکم ترکان می‌آموزد. کشورداری موضوعی است که در کتاب‌های فراوانی به ویژه بعد از رنسانس می‌توان یافت. اما خاص حاجب سده‌ها پیش‌تر از این اندیشمندان اروپایی اندیشه‌هایی را فراپیش نهاده و قوانین زیبایی را نگاشته است. می‌توان اندیشههای او را در این باب نه تنها با افکار این بزرگان، بلکه با اندیشههای معاصران نیز به تطبیق و بررسی نشست.