زبان اوزبیکی

به بهانۀ روز ملی زبان اوزبیکی

در پاییز سال گذشته (1398)، 29 میزان/مهر به ‌عنوان روز ملی زبان اوزبیکی در افغانستان به رسمیت شناخته شد.

نمایندگان شماری از نهادهای فرهنگی اۉزبیک‌های افغانستان در ماه عقرب/آبان سال پار، در یک دیدار با محمد اشرف غنی رئیس جمهوری افغانستان در ارگ ریاست جمهوری به رهبری دولت پیشنهاد کردند تا 29 میزان/مهر، را به عنوان روز ملی زبان اوزبیکی در افغانستان رسمیت بدهد. محمد اشرف غنی در سخنرانی خود در این مجلس به‌غنامندی و تاریخ پربارزبان و ادبیات اوزبیکی در منطقه تأکید کرد. او افغانستان را  گهوارۀ زبان اوزبیکی خواند و 29 میزان/مهر را به عنوان روز ملی زبان اوزبیکی اعلان نمود و کابینۀ حکومت این روز را در اجلاس مؤرخ 21 ماه دلو/بهمن 1398 خود، به عنوان روز ملی زبان اوزبیکی به تصویب رسانید و بدین سان این روز درج تقویم رسمی مملکت شد.

امسال در 29 میزان/مهر، ارگ ریاست جمهوری افغانستان نخستین بار از این روز بزرگداشت به عمل می‌آورد.  انتظار می‌رود، یک هیأت بلند رتبۀ حکومت جمهوری اوزبیکستان حامل پیام شوکت میرضیایف رئیس جمهوری آن کشور در این مراسم شرکت کند.

پیشینه و جایگاه زبان اوزبیکی

زبان اوزبیکی متعلق به شاخه شرقی زبان‌های ترکی است. و زبان‌های ترکی بخشی از خانوادۀ بزرگ زبان‌های آلتای به شمار می‌رود.  پیشینۀ رسم الخط نوشتاری و آثار دیرین ادبی و مکتوب زبان اوزبیکی به‌سنگ نوشته‌های “ورخون یینیسی” بر می‌گردد. این سنگ نوشته‌ها از سواحل دریاهای اورخون در مغولستان، یینیسی (آنه‌سای- وادی مادر) در سایبریای جنوبی، تَلَس در قرغزستان و مناطق دیگری چون ترکستان شرقی، آسیای مرکزی، قفقاز، سواحل والگا و مناطقی از اروپا  به دست آمده اند. این آبدات تأریخی نوشته‌های ترکی- رونی را در خود جا داده اند. در سنگ نوشته‌های “ورخون یینیسی” که بخشی از آن‌ها شامل سوگنامه‌ها و سرودهایی در وصف شاهان و شهزاده‌های ترک اند، در سنگ‌های مقابر خاقان‌ها و شهزاده‌های ترکی حک شده اند.

این همه آثار باستانی خطی که در سنگ، سفال، چوب و کاغذ کشف شده اند، همه به نام آثار و آبدات “اورخون – یینیسی” یاد می‌شوند، که بازگو کنندۀ حوادث سده‌های 5-7 میلادی اند.

آبدۀ اورخون

  این آثار بی‌نظیر ترک‌شناسی جهان در اواخر قرن 19 کشف شدند و بار نخست نوشته‌های آن از سوی پروفیسور و. تامسن دانشمند دنمارکی خوانده شد و در پی آن، ر. رادلوف و دیگران به مطالعه و تحقیق این آبده‌ها پرداختند. وهمه به یک نتیجه رسیدند که این نوشته‌های ترکی – رونیک (راز آلود) آفریدۀ ترک‌های باستان است.

زبان اوزبیکی در کنار دیگر زبانهای خانوادۀ ترکی مراحلی از رشد و تکامل را طی کرده است.

گذشتۀ دورِ، زبان‌های ترکی که در تاریخ زبان شناسی به نام دورۀ ترکی باستان یاد می‌شود سده های پیش از میلاد تا سدۀ دهم را در بر می‌گیرد. آثار شفاهی ترک‌های باستان از جمله نوشته‌های آبدات “اورخون یینیسی” به همین زبان آفریده شده اند.

زبان ترکی سده‌های 11-14 م به نام زبان ترکی کهن یاد شده است. “دیوان لغات الترک” محمود کاشغری، “قوتدغو بیلیک” یوسف خاص حاجب، “هبة ‌الحقایق” احمد یوگنکی، “دیوان حکمت” خواجه احمد یسوی، “قصص‌الانبیا”ی ربغوزی، “گلستان بالترکی” سیف سرایی و “محبت‌نامۀ” خوارزمی  به ‌زبان ترکی کهن نوشته شده اند. از سده 15 تا نیمۀ نخست سدۀ 19 دور”اېسکی اوزبېک تیلی” (” زبان اوزبیکی قدیم”) است، که در این سده‌ها آتایی بلخی، مولانا  لطفی هروی، سکاکی سمرقندی، امیر علیشیر نوایی، ظهیرالدین محمد بابر، بابا رحیم مشرب، توردی فراغی، مخمور، گلخنی، مقیمی، فرقت، ذوقی و دیگران آثار و سروده‌های ادبی خود را به همین زبان آفریدند.

روزگار زبان ادبی معاصر اوزبیکی از اوایل سدۀ 20 م، آغاز شده است که در این دور آثار بی‌شمار و گران‌سنگ ادبی از سوی شعرا و نویسندگان اوزبیک پدید آمده است.

آبدۀ آنه‌سای

شکل گیری زبان اوزبیکی از سدۀ 11 شروع شد و تا سدۀ 13 زبان ادبی اوزبیکی قدیم به مثابۀ زبان مستقل به وجود آمد. توسعه و غنامندی زبان ادبی اوزبیکی قدیم با نام  امیرعلیشیر نوایی گره خورده است. او به عنوان سرایندۀ بزرگ آثار علمی وادبی در تشکل زبان ادبی اوزبیکی قدیم نقش بسیار بزرگ دارد. نوایی با کار تحقیقی بی‌مانند در ساحۀ زبان اوزبیکی قدیم قابلیت‌های بلند ادبی این زبان را معرفی کرد. بدون شک آثار ماندگار نوایی بخش جدایی ناپذیر ادبیات غنامند جهان است.

امروز حدود 50 میلیون، مردم جهان به زبان اوزبیکی صحبت می‌کنند. اوزبیکی زبان رسمی کشور34 میلیونی اوزبیکستان است.  در سال 1399 نخستین بار شوکت میرضیایف، رئیس جمهوری اوزبیکستان در مجمع عمومی سازمان ملل متحد به زبان اوزبیکی از راه فضای مجازی سخنرانی کرد. اوزبیک‌ها در همه کشورهای آسیای مرکزی و برخی از کشورهای دنیا چون امریکا، کانادا، ترکیه، چین، آسترالیا، مصر، عربستان سعودی و کشورهای اروپایی زندگی می‌کنند. در حال حاضر آموزش زبان اوزبیکی شامل نصاب آموزشی 60 دانشگاه و 100 مکتب در امریکا، بریتانیا، آلمان، فرانسه، سویس، روسیه، اوکراین، چین، جاپان، کوریای جنوبی، هندوستان، ترکیه، افغانستان، آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان و قرغزستان می‌باشد.

تا کنون چندین اثر ادبی معتبر مانند خمسۀ امیرعلیشیر نوایی، بابر نامه، رمان مشهورعبدالله قادری (بنیان گذار رمان نویسی زبان اوزبیکی) به نام “اوتگن کونلر” (ایام گذشته)، رمان “کیچه و کوندوز” (شب و روز) نویسنده شهیرعبدالحمید چولپان و…، که به زبان اوزبیکی نگاشته شده اند به زبان‌های با نفوذ و زندۀ دنیا ترجمه گردیده اند.

اوزبیکی در 21 اکتبر سال 1989 به عنوان زبان رسمی دولت اوزبیکستان شناخته شد. امروز در مکتب‌ها و دانشگاه‌های اوزبیکستان آموزش به زبان اوزبیکی صورت می‌گیرد. اوزبیکی از زبان‌های با اعتبار دنیاست و در میان 15  زبان زنده و با نفوذ دنیا جا باز کرده است.

زبان اوزبیکی در افغانستان

اوزبیک‌ها از مردمان بومی افغانستان به شمار می‌روند، آثار ماندگار لطفی هروی، امیر علیشیر نوایی، سلطان حسین بایقرا، آتایی بلخی، حامدی بلخی و دیگران در بلخ وهمچنان هرات پایتخت امپرتوری  تیموریان پدید آمد.  شاعر شیخزاده آتایی بلخی سروده‌های زیبای خود و حامدی داستان منظوم “یوسف و زلیخا”ی ترکی خود را در بلخ آفرید، ظهیرالدین محمد بابر بخشی از اشعار و آثار ادبی خود را در کابل سرود و دراین سرزمین خط بابری را ابداع کرد. بیشترینه آبدات تاریخی افغانستان توسط نیاکان اوزبیک‌های افغانستان پدید آمده اند.

اۉزبیک‌ها درافغانستان به عنوان قوم تأثیر گذار در تعاملات سیاسی و حیات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی کشور در 14 ولایت کشور از جمله پایتخت کابل زندگی می‌کنند.  در حوادث سرنوشت ساز سال‌های اخیر نقش تعیین کننده داشته اند. زبان اوزبیکی در افغانستان پس از زبان‌های دری و پشتو بیشترین گوینده را در افغانستان دارد. زبان دوم مردم غیر اوزبیک که در همسا‌یگی اوزبیک‌ها زندگی می‌کنند، اوزبیکی است.

در سرزمینی که حالا افغانستان نامیده می‌شود، پس از اضمحلال حاکمیت تیموریان در هرات و شکست حاکمیت بابری‌ها در کابل و بدخشان دورۀ رکود و سکوت آفرینش‌های ادبی به زبان اوزبیکی آغاز می‌شود، حوزۀ ادبی زبان اوزبیکی به آسیای مرکزی انتقال می‌یابد.

نمونۀ خط بابری

تا نیم قرن گذشته فرزندان اوزبیک‌ها در مکاتب افغانستان از نعمت آموزش به زبان مادری شان محروم بودند، آثار شعرای اوزبیک چون امیر علیشیر نوایی، احمد یسوی، صوفی الله یار، مشرب، هویدا و داستان‌های منظوم اوزبیکی- یوسف زلیخا، بابا روشن، امیر حمزۀ صاحبقران و بیاض‌های اشعار در مساجد و خانقاه‌ها خوانده می‌شد.

زمینه برای نشر کتاب و آثار اوزبیکی مهیا نبود. نوشته‌های ادبی نویسنده‌های اوزبیک در روزنامه‌ها و جراید دولتی چاپ نمی‌شد. صحبت کردن به زبان اوزبیکی در اداره‌های دولتی قدغن بود. شعرا و نویسندگان اوزبیک ناچار آثار شان را به زبان اوزبیکی می‌نو‌شتند تا در نشریه‌ها به چاپ برسانند. فقط در سال 1346 خورشیدی متن کامل دیوان اشعار سلطان حسین بایقرا به کوشش کاندید اکادمیسین دوکتور محمد یعقوب واحدی جوزجانی از سوی انجمن تاریخ افغانستان به چاپ رسید.

در زمان حاکمیت شاه امان الله، در بانکوت (اسکناس) های پنج افغانیگی  و پنجاه افغانگی رقم‌های “بیش” (پنج) و “اللی” – “اېلّیک” (پنجاه) به زبان اوزبیکی چاپ شده بود.

نخستین گام‌ها برای نشرات زبان اوزبیکی در رسانه‌ها

نماینده‌های اوزبیک‌ها و ترکمنهای افغانستان در دورۀ سیزدهم شورای ملی تلاش کردند، تا برای نشرات زبان اوزبیکی و ترکمنی در رادیوی افغانستان روزنه‌یی باز کنند. به تاریخ دهم میزان/مهر سال 1350 نخستین بار در رادیو افغانستان نشرات به زبان‌های اوزبیکی و ترکمنی آغاز شد. و این نشرات تا نیمه‌های سال 1352 ادامه داشت. پس از کودتای نظامی 26 سرطان که زمام امور دولت را محمد داوود به دست گرفت، به دلایل نامعلومی به نشرات رادیو افغانستان به این دو زبان پایان داده شد و تا سقوط حکومت محمد داوود احیا نشد.

در پی کودتای ماه ثور/اردیبهشت سال 1357 که حزب دموکراتیک خلق افغانستان طرفدار اتحاد شوروی سابق به ‌حاکمیت رسید، نشرات رادیو افغانستان به زبان‌های اوزبیکی و ترکمنی بار دیگر آغاز شد و این نشرات که برای هر زبان 30 دقیقه بود، تا ورود طالبان به کابل ادامه داشت. و در دورۀ حاکمیت طالبان بار دیگر متوقف شد. پس از سقوط طالبان نشرات به زبان اوزبیکی در رادیو افغانستان بار دیگر احیا شد و در تلویزیون ملی نیز روزانه برای 30 دقیقه فرصت نشرات به زبان اوزبیکی فراهم شد.

در ماه سرطان سال 1357 نخستین نشریۀ حکومتی به نام “یولدوز” (ستاره) به زبان اوزبیکی و ترکمنی در کابل منتشر شد. پس از چند ماه نشریۀ دیگری به نام “گونش” (آفتاب) به زبان ترکمنی به نشرات آغاز کرد و”یولدوز” حدود ده سال در کابل به زبان اوزبیکی به چاپ می‌رسید. این نشریه در سال‌های اخیر حاکمیت داکتر نجیب الله به شهر مزارشریف کوچانیده شد و به ارگان نشراتی وزارت اقوام قبایل وقت تبدیل گردید. پس از سقوط حاکمیت داکتر نجیب الله نشرات یولدوز به حمایت “جنبش ملی اسلامی افغانستان” در مزارشریف به گونۀ مجله با قطع کوچک با استفاده از امکانات محدود طباعت محلی به چاپ می‌رسید، که با اشغال ولایات شمال از سوی طالبان نشرات آن متوقف شد.

در سال‌های حاکمیت حزب دموکراتیک خلق افغانستان زمینه برای چاپ کتاب و آثار نویسندگان اوزبیک فراهم شده بود. مجموعۀ اشعار شعرای اوزبیک از سوی اتحادیۀ نویسندگان منتشر شد. “خمسۀ” امیر علیشیر نوایی، دیوان ظهیرالدین محمد بابر، دیوان نادره و کتاب‌های دیگری در کابل به چاپ رسید.

پس از سقوط حاکمیت داکتر نجیب الله، نیروهای جنبش ملی اسلامی افغانستان برای چند سال ادارۀ ولایت‌های شمال را در دست داشت. در این سال‌ها نشریه‌های اندیشه، یاغدو، توغری یول، بیدار، و “ندای اسلام” در مزارشریف، “جوزجانان” در شبرغان، “فاریاب” و “قویاش” در میمنه منتشر می‌شدند که بخشی از  نشرات این نشریه‌ها به زبان اوزبیکی بود.

زبان اوزبیکی در مکاتب

نخستین بار آموزش به زبان اوزبیکی در مکتب‌های افغانستان پس از تحول سال 1357 آغاز شد. وزارت معارف وقت در ریاست تألیف و ترجمه بخش اوزبیکی را تأسیس  کرد و تعدادی از استادان اۉزبیک را برای تألیف کتاب‌های درسی به زبان اوزبیکی مؤظف کرد. تا صنف چهارم همۀ مضامین درسی تحت نظر و مشورۀ دکتور عارف عثمان اوف مشاور اوزبیکستانی وزارت معارف تألیف و چاپ شدند و تدریس به‌ زبان اوزبیکی در مکاتب مناطق اۉزبیک نشین آغاز شد.

این برنامه نتیجۀ خوبی در پی نداشت. وزارت معارف کتاب‌های درسی زبان و ادبیات اوزبیکی را برای صنوف دورۀ متوسطه و لیسه چاپ نکرد. دانش آموزانی که تا صنف چهارم به زبان اوزبیکی آموزش دیده بودند، مجبور شدند در صنف پنجم به زبان دری درس بخوانند. این مشکل سبب شد تا اوزبیک‌ها دیگر تمایل و رغبت چندانی به آموزش به زبان مادری نشان ندهند. این برنامه آغاز خوبی بود، اما پایان مأیوس کننده‌یی داشت. دیگر تدریس به زبان مادری برای فرزندان اۉزبیک‌های افغانستان ادامه پیدا نکرد.

پس ازسقوط حاکمیت طالبان و تشکیل حکومت جدید در افغانستان وزارت معارف افغانستان در مکتب‌های مناطق اوزبیک نشین نظام آموزش زبان اوزبیکی را جاری کرد . وزارت معارف تا صنف ششم کتاب‌های زبان اوزبیکی را به چاپ رساند.

مصحفی به خط بابری

در حال حاضر با آن که در بسیاری از مکاتب ولایات اوزبیک نشین تدریس یک مضمون زبان و ادبیات اوزبیکی ادامه دارد، اما آموزش زبان اوزبیکی در این مکتب‌ها با نواقص و دشواریهای زیادی روبه رو است. کمبود کتاب‌های زبان اوزبیکی در مکتب‌ها، چاپ نشدن کتاب‌های درسی زبان اوزبیکی برای صنف های بالا (هفتم تا دوازدهم)، گنجانیده نشدن ساعات درسی زبان اوزبیکی در نصاب درسی  مکاتب و… همه مشکلاتی اند، که به نظام آموزش زبان اوزبیکی در مکتب‌ها تأثیر ناگوار دارد.

زبان اوزبیکی در دانشگاه‌ها و نهادهای اکادمیک

نخستین بار دیپارتمنت اوزبیکی در سال 1362 در دانشکدۀ زبان و ادبیات دانشگاه کابل گشایش یافت. این دیپارتمنت تا پایان حاکمیت دکتور نجیب الله (ثور 1371) به فعالیتش ادامه داد. با آغاز جنگ‌های داخلی دروازۀ دیپارتمنت اۉزبیکی در کابل بسته  شد و  نزدیک به سه دهه فعالیت نداشت.

در دیپارتمنت زبان و ادبیات اوزبیکی دانشگاه کابل افزون به استادان داخلی چند تن از استادان متخصص زبان و ادبیات اوزبیکی از جمهوری اوزبیکستان شوروی وقت مشغول تدریس بودند. و ده‌ها تن از دانش آموزان که بیشتر آن‌ها فرزندان اوزبیک‌ها بودند، از این دیپارتمنت فارغ شدند و تعدادی از آنها در دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های تربیت معلم در ولایات شمال کشور مشغول تدریس زبان اوزبیکی استند.

دست‌نوشتۀ دیوان‌الغات ترک

پس از سال‌ها تعطیل دیپارتمنت زبان و ادبیات اوزبیکی در جنب دیپارتمنت تورکالوژی دانشکدۀ دانشگاه کابل در سال 1398 بار دیگر آغاز به فعالیت کرد که امروز در این دیپارتمنت دانشجویان از اقوام مختلف افغانستان مشغول آموزش اند.

در حال حاضر 8 دیپارتمنت زبان و ادبیات اوزبیکی در دانشگاه‌های کابل و ولایت‌های شمال فعالیت دارند. در مؤسسات تربیت معلم 9 ولایت شمال کشور نیز دیپارتمنت‌های زبان و ادبیات اوزبیکی تأسیس شده است.

در دورۀ حاکمیت حزب دموکراتیک خلق در اکادمی علوم افغانستان دیپارتمنت اوزبیکی تأسیس شد. ولی با دریغ فراوان، از آن زمان تا کنون این دیپارتمنت  نتوانسته است برای توسعۀ زبان و ادبیات اوزبیکی کارهای تحقیقی درخور توجهی انجام دهد.

جایگاه زبان اوزبیکی در قانون اساسی افغانستان

لویه جرگۀ قانون اساسی افغانستان به تاریخ 23 قوس سال 1382 به اشتراک 503 تن (450 نمایندۀ انتخابی  و 53 نماینده انتصابی) در کابل برگزار شد که این جانب نیز یکی از نماینده‌گان منتخب اشتراک کننده در آن جرگه بودم. بحث‌های زیادی در کمیته‌ها برسر متن مسودۀ قانون اساسی ادامه داشت.  مدت برگزاری لویه جرگۀ  قانون اساسی برای ده روز در نظر گرفته شده بود. اختلافات و کشمکش‌ها میان نمایندگان بر سر موضوعات مختلف در متن مسوده قانون سبب شد تا کار لویه جرگه به روزهای دیگر نیز ادامه یابد. یکی از این بحث‌های مورد اختلاف تصویب زبان‌های ترکی  (اوزبیکی و ترکمنی) در قانون اساسی به عنوان زبان‌های رسمی در کشور بود.

تلاش‌ها و ترفندهای زیادی از سوی حلقاتی در حکومت و مخالفان رسمیت زبان اوزبیکی صورت گرفت. یکی از این ترفندها پیشنهاد ساده انگارانۀ حامد کرزی رئیس حکومت عبوری بود. او برای جنرال عبدالرشید دوستم (در حال حاضر مارشال دوستم) در یک صحبت تلفونی گفته بود که موصوف نماینده‌های اوزبیک‌ها را راضی کند، تا از دعوای شان برای رسمیت زبان اوزبیکی در قانون اساسی مؤقتاً عقب نشینی کنند و او(حامد کرزی) پس از تصویب قانون اساسی و ختم کار لویه جرگه با صدور فرمانی به ‌زبان اوزبیکی رسمیت خواهد بخشید. این پیشنهاد کرزی از سوی آقای دوستم به نماینده‌های اوزبیک‌ها در لویه جرگه ابلاغ شد، ولی همۀ نماینده‌گان با درک فریب آمیز بودن این پیشنهاد، با یک صدا آن را رد؟